انگليس ها در حاليکه به محمدهاشم خان و شاه ولى خان، برادران سردار محمدنادرخان ويزۀ ديپلوماتيک داده بودند، خبر صدور ويزه به ايشان، پلان حرکت و مسير مسافرت سردار نادرخان، و از همه مهمتر هدف مسافرت شان به افغانستان را از انظار افغانها و خارجيان مخفى نگهداشتند،
بلکه براى گمراه ساختن افغانها و افکار عامه معلومات نادرست و غلط را نيز پخش ميکردند. درين زمينه باز هم به آوردن چند مثال از اسناد آرشيف انگلستان اکتفا ميکنيم:
سردار محمد عزيز خان، برادر نادرخان، بتاريخ ٩ فبرورى ١٩٢٩ توسط تلگرامى از «نيس» به ايم اى حکيم نوشت که نادر خان، هاشم خان و شاه ولى خان از طريق هند بطرف افغانستان حرکت کردند. ( تلگرام شماره ١٢٩ مؤرخ ٩ فبرورى کميشنر عمومى ايالت سرحدى شمال غربى).
ايم اى حکيم پشتون تبار از اتباع هند بريتانوى بوده عضويت يک شرکت قراردادى را داشته و يکى از کميشن کارانى بود که با کابل تجارت بزرگ داشت. او همچنان نمايندۀ ايبنر در کابل بوده گفته ميشد پول زيادى را در اختيار داشت . ايم اى حکيم از افراد خاص انگليس ها بوده و وظيفۀ رابط بين سردار نادر خان و انگليس ها را به عهده داشت. «به تاريخ ۶ فبروری ۱۹۲۹ هم سردار احمد شاه خان پيغامی را از شاه محمود خان [در کابل] به ايم. ای. حکيم آورد که تا به تاريخ ۱۲ فبروری با وی [شاه محمود خان] در جاجی [پکتيا] ملاقات کند. (تلگرام شماره ٣١٤ مؤرخ ٨ فبرورى کميشنر عمومى در پشاور، قسمت ٢٧ پاراگراف ١٣٠). ليون پولادا، نويسنده معروف کتاب ريفورم و اغتشاشات در افغانستان ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۹ (ص١٤٠) در بارۀ ايم اى حکيم مينويسد که او (با نام مستعار موريش Morrish ) يکى از تاجران پولدار پشتون بود که در پشاور زندگى ميکرد. او ضد امان الله خان بوده و بحيث رابط بين انگليس ها و نادرخان کار ميکرد.
قابل يادآوريست که سفارت افغانستان در پاريس از داد ن ويزه به برادران سردار نادر خان نه تنها اطلاع داشت، بلکه از وزارت خارجۀ انگلستان خواسته بود تا به آنها ويزه داده نشود. اين مطلب از تلگرام شماره ۱۵۳ مؤرخ دوم فبروری ۱۹۲۹ وزارت خارجه انگلستان به سفير انگلستان در کابل افشا ميشود. درين تلگرام کاپی «تلگراف حبيب الله [طرزی سفير افغانستان در پاريس] به وزير خارجه [غلام صديق خان چرخی که در آن وقت با غازی امان الله خان در قندهار بود] نقل شده است که : « با وجود منع کردن من به شاه ولی خان و محمد هاشم خان ، برادران نادر خان ويزه داده شده و آنها از طريق هند به افغانستان ميروند». ازين تلگرام اين هم به اثبات ميرسد که دستگاه استخبارات انگليس حتی تلگرام های سفارتخانه های افغانستان در خارج را هم کشف و نظارت ميکرد.
علاوه برين، وقتى که سفير انگليس در پاريس به وزارت خارجه اش از مراجعۀ سفير افغانستان [حبيب الله طرزی] و خواستن معلومات راجع به درخواست ويزۀ محمدنادرخان اطلاع داد، وزارت خارجه بتاريخ ١٦ فبرورى ١٩٢٩ به وى معلومات داد که «به آنها ويزه داده شده است ، اما چون امکان دارد اين معلومات در راه بازگشت محمدنادرخان و برادرانش به کشور موانعى را ايجاد کند، هدايت داده ميشودکه «در حال حاضر دادن اين معلومات و فرصت مداخله به سفير افغانستان درين مورد مناسب نيست . جناب شما نبايد به اين درخواست [دادن معلومات] تن دردهيد. من اين اختيار را که چگونه به وى جواب رد ميدهيد، به شما ميگذارم، ولى اگر شما فکر ميکنيد که نبايد مکتوب حبيب الله طرزى بيجواب بماند، من پيشنهاد ميکنم که جواب شما ساده و طورى باشد که گويا صدور ويزۀ انگليسى براى قلمرو انگليسى بوده، براى افغانستان يا کدام کشورخارجى ديگر نميباشد، لذا جواب دادن به تقاضاى شما کدام مفهومى ندارد. » (تلگرام شماره ٨ مؤرخ ١٦ فبرورى ١٩٢٩ وزارت خارجۀ انگلستان به سفير انگلستان در پاريس).
به قونسل جنرال افغانى در بمبئى ، جائيکه محمدنادر خان از کشتى پياده ميشد، هم قبلاً اخطار داده شده بود تا از تبليغات و فعاليت سياسى کناره گيرى کند، در غير آن به افغانستان برگردد. قونسل افغان اين برخورد انگليس ها را مغاير با فقرات ٣ و ٤ قرارداد بين افغانستان و بريتانيا دانسته، احتجاج نمود. او در مکتوب تحريرى اش از مقامات انگليسى پرسيد که معنى اصطلاح تبليغات سياسى شان چه بوده واز کدام تبليغات صحبت ميکنند. (مکتوب شماره ٦٠٩٨ مؤرخ ٢٠ فبرورى ١٩٢٩ منشى عمومى ، شعبۀ سياسى حکومت بمبئى ).
اسناد متعدد نشان ميده که محمد نادرخان يکى از کانديدان مورد نظر انگليس ها بود که براى چنين روزى در نظر گرفته شده بود. اما آنها نميتوانستند بنابردلايل مختلف از وى حمايت علنى کنند. صرف نظر از نفرت مردم از انگليس ها و دست نشاندگان شان، بقدرت رساندن علنى محمدنادرخان نتنها مورد استفادۀ تبليغاتى حکومت هاى قندهار، جلال آباد و کابل قرار ميگرفت، بلکه اين کار بحيث واضح ترين مداخلۀ انگليس ها در امور داخلى افغانستان سبب عکس العمل شديد در هند، روسيه و کشورهاى رقيب ديگر نيز ميگرديد. (تلگرام شماره ١٥ مؤرخ ٥ جنورى کمشنر عمومى ايالت سرحدى شمال غربى، L/P&S/10/1203.)
سفير انگليس در تلگرام ٢٥ جنورى خود به وزارت خارجه اش نوشت که « نظر به اطلاع قونسل قندهار ، امان الله خان ديروز در مجمع عام گرفتن دوبارۀ لقب پادشاه افغانستان را اعلام کرده است . من سفارش ميکنم که اين تلاش بيهوده را ناديده بگيريد. گفته ميشود که قندهار پايتخت جديد خواهد بود. (تلگرام شماره ١٠١مؤرخ ٢٥ جنورى ١٩٢٩ سفير انگليس در کابل ). همين سفير انگليس، همفريز، يک روز قبل از آن به لندن نوشته بود که نادرخان و برادرانش هاشم خان و شاه ولى خان با امان الله خان خصومت شخصى دارند. آمدن هر يک يا همۀ اين سرداران در کشور سبب پايدارى و وحدت [!]خواهد شد، زيرا آنها نه تنها داراى بهترين بلکه صادق ترين مغز ها نيز ميباشند. ( تلگرام شماره ٩٣ مؤرخ ٢٤ جنورى ١٩٢٩ سفير انگلستان در کابل).
يک روز بعد از آنکه غازی امان الله خان لقب دوبارۀ پادشاه افغانستان را گرفت، محمدنادرخان با جريدۀ تايمز لندن مصاحبه نمود. او درين مصاحبه ضمن اعلام اينکه خودش آرزوى سلطنت افغانستان را ندارد، علاقه اش را براى برقرارى مجدد شرايط سياسى صلح آميز و همکارى با حکومت بريتانيا،که او کمکش را براى نگهداشتن افغانستان بحيث يک کشور حايل ضرورى ميداند، نشان داد. نادرخان راجع به خانواده اش در کابل تشويش داشت و باوجود خرابى حالت صحى اش بزودى به افغانستان خواهد رفت . (تلگرام شماره ٣١٨ مؤرخ ٢٦ جنورى وزير خارجۀ دولت براى امور هند.)
منابع:
1. اسناد آرشيف هند بريتانوى، تلگرام شماره ١٢٩ مؤرخ ٩ فبرورى کميشنر عمومى ايالت سرحدى شمال غربى .
2. همانجا، تلگرام شماره ٣١٤ مؤرخ ٨ فبرورى کميشنر عمومى در پشاور، قسمت ٢٧ پاراگراف ١٣٠..
3. اسناد آرشيف هند بريتانوى، تلگرام شماره ٨ مؤرخ ١٦ فبرورى ١٩٢٩ وزارت خارجۀ انگلستان به سفير انگلستان در پاريس .
4. اسناد آرشيف هند بريتانوى، مکتوب شماره ٦٠٩٨ مؤرخ ٢٠ فبرورى ١٩٢٩ منشى عمومى ، شعبۀ سياسى حکومت بمبئى .
5. اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام شماره ١٥ مؤرخ ٥ جنورى کمشنر عمومى ايالت سرحدى شمال غربى، L/P&S/10/1203.
6. اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام شماره ١٠١مؤرخ ٢٥ جنورى ١٩٢٩ سفير انگليس در کابل .
7. اسناد محرمانۀ آرشيف انگلستان، تلگرام شماره ٩٣ مؤرخ ٢٤ جنورى ١٩٢٩ سفير انگلستان در کابل .
8. همانجا، تلگرام شماره ٣١٨ مؤرخ ٢٦ جنورى وزير خارجۀ دولت براى امور هند.
(پايان)