همفريز سفير سابق انگلستان در دورۀ امانی، حدود سه ماه قبل از اعلام سلطنت نادر شاه، يک راپورمحرمانۀ از فشرده ارزيابی اش را به هيندرسن در لندن سپرد. وی بعد از تحليل و ارزيابی اوضاع افغانستان و رويداد هائيکه به اغتشاش عليه رژيم امانی انجاميد، به پيش بينی سير حوادث آينده و تاثيرات سياسی آن پرداخته نوشت که «از تلاش بریتانیا در دهه گذشته برای دوستی با افراد خشن، رام نشده، اما به طرز عجیبی جذاب ، شاید بتوان گفت که «ما
سفر نمی کنيم، اما سرک را ميسازيم». (آسناد آرشيف انگلستان، قسمت اول گزارش مؤرخ ۱۵ جولای ۱۹۲۹ همفريز به ای هيندرسن)
سفارت انگليس ها در کابل هم، بعداز تکميل اين پروژۀ هموار ساختن زمينه و رساندن نادر خان به تاج و تخت، به تاريخ ١١ مى ١٩٣٠ دوباره به کار آغاز کرد. سفير جديدانگلستان در کابل، مکوناچى، راجع به اولين ملاقاتش با نادرشاه نوشت که «هنگام تذکر مناسبات شخصى قبلى ما، او يکبار ديگر از فيصله اش براى دوام مناسبات بسيار نزديک با بريتانيا يادآورى نموده و گفت که « اگر از حکومت او کدام اقدامى سرزند که باعث شک و ترديد حکومت بريتانيا درين رابطه شود، بايد فورا به وى اطلاع داده شود.» (اسناد آرشيف انگلستان،تلگراف شماره ٧٠ مؤرخ ٩ ماه مى مکوناچى به سفير انگلستان در کابل به جان سيمون.)
همين سفير انگليس در يک تلگرام ديگرش راجع به تقاضای نادرشاه در مخفی نگهداشتن چگونگی مناسباتش با انگليس ها مينويسد که «وزير خارجه [فيض محمد خان زکريا - زمانی] ديروز به ملاقات من آمد و مؤکداً درخواست کرد که هیچ مقالۀ الهام گرفته از منابع رسمى، که نشاندهندۀ خرسندى حکومت بريتانيا از روش حکومت نادر خان ، و يا ترک پاليسى امان الله خان و قرار گرفتن تحت نفوذ بريتانيا باشد، نبايد در مطبوعات نشر شود» (اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام شماره ٥٠ مؤرخ ١٧ جون ١٩٣٠ وزير مختار انگليس در کابل 0L/P&S/10/1301)
پروفیسور لودویک آدمک در رابطه با عملکرد نادر خان و رضايت انگليس ها از برآورده شدن آرزو هاى شان، بخصوص سکوت و اغماض محمد نادرشاه در مورد مردم آنسوی خط دیورند و پابندی وی در سیاست خارجی اش به خواست های انگلیس ها مينويسد که « سیاست مداران بريتانوی در اروپا و هند رضائیت خاطر خود را، ازطرزالعمل و ذهنیت زمام داران جدیدافغانستان [محمدنادرخان وبرادرانش] ابرازداشتند وگفتند "ازهمکاری رفیقانه ودوستانه ایکه ماازحکومت افغانستان درپیش آمدبامعضلۀ قبایل در سرحدات مشترک مان دیده ایم راضی و قانع هستیم"». (لودویک آدمک/ ترجمۀ پوهاند محمد فاضل صاحبزاده (١٣٧١) روابط خارجی افغانستان در نیمۀ اول قرن بیست، ص ۲۷۸)
به اساس يک راپور سفارت انگليس در کابل، مردم کابل به دلايل ذيل حکومت آن وقت نادرخان را دست نشاندۀ انگليس ها ميدانستند:
- صدراعظم درين اواخر بعد از مشوره با سفير انگليس قرارداد تجارتى با جاپان را امضا نمود.
- حکومت ايران اعلام نمود ه است که چون حکومت افغان تحت حمايت انگليس ها ميباشد، لذا نميتواند آنرا بحيث يک کشور شاهى آزاد برسميت بشناسد. صدراعظم درين رابطه از سفير انگليس مشوره خواسته است.
- مسدود کردن مکاتب حربى کابل به اثر احتجاج حکومت انگلستان صورت گرفته است، چون درين مکاتب صاحب منصبانى از کشور هاى خارجى ديگر استخدام شده بودند. اين اشاره به مکاتب عسکرى پياده، سواره و توپچى يى ميباشد که در نتيجۀ فرمان ٢١ فبرورى شاه از بين رفتند و علت آن مشورۀ کابينه قلمدادشده بود. بنا بر اطلاع سفارت جرمنى دو نفر از صاحب منصبان سابقۀ ارتش آلمان بنام هاى شميد Schmid و وان شينک Von Schenk درين مکاتب استخدام شده بودند. ( اسناد آرشيف انگلستان، راپور شماره ٤٠ سفارت انگليس در کابل براى هفتۀ که بتاريخ ٢٨ فبرورى ١٩٣٥ ختم ميشد.)
در مورد چگونگی رابطۀ نادرشاه با انگليس ها نظريات غازی امان الله خان هم قابل يادآوريست، که در راپور ٩ جولاى ١٩٣٢ ذکر شده و در آرشيف انگلستان موجود است. در پايان اين سند ذکر شده است که «راپور به اساس معلوماتى تهيه شده است که از يک منبع خيلى با اعتماد بدست امده است». نکات عمدۀ اين راپور قرار ذيل اند:
«امان الله خان معتقد است که محمد نادر شاه با حکومت انگليس يک قرارداد محرمانه بسته است. وى عقيده دارد که مطابق به اين قرارداد، محمد نادرخان هيچ تصميم مهمى را بدون مشوره با سفير انگليس در کابل نخواهد گرفت. در بدل اين تعهد، انگليس ها موافقه نموده اند تا سالانه دوصدهزار (٢٠٠٠٠٠) پوند سترلنگ کمک مالى کنند. گفته ميشود اين قرارداد در لندن توسط سردار شا ولى خان (برادر کوچک محمد نادرشاه)، که فعلاً در پاريس سفير است، به امضا رسيده است. عقيده برين است که بدون سفير، شاه محمود خان، محمد هاشم خان و يکى يا دونفر از اعضاى خانواده، کس ديگرى از موجوديت چنين قراردادى اطلاع ندارد. اگر اين معلومات درست باشد، فکر ميشود که احتمالاً خانم شاولى خان [که خواهر امان الله خان ميباشد] اين معلومات را به وى رسانده باشد.
امان الله خان از قرارداد بين محمدنادرشاه و پادشاه عربستان سعودى ناراحت ميباشد. وى معتقد است که هدف اين قرارداد مانع شدن از فعاليت وى و هوادارانش در حجاز ميباشد، و وى بخاطرى که آرزو داشت براى بار دوم به حج برود، از عقد اين قرارداد عصبانى ميباشد.
امان الله خان معتقد است که الله نواز خان بحيث رابط محمد نادر خان با انگليس ها کار ميکند. وى معتقد است که الله نواز بود که توانست در وقت اغتشاش حبيب الله کلکانى، از حکومت بريتانيا براى استفادۀ محمد نادر شاه شش لک (٦٠٠٠٠٠) روپيه و مقدار فراوان مهمات را بدست آورد». (اسناد محرمانۀ استخبارات انگليس در آرشيف هند بريتانوي، دوسيه اطلاعات استخباراتی راجع به شاه امان الله خان)
نقش آن وقت سفرای انگليس در کابل را ميتوان به نقشی مقايسه کرد که بعد ها زلمی خليلزاد، سفير امريکا برای افغانستان، در دوران زمامداری آقای حامد کرزۍ در کابل ايفا نمود (بسیاری خليلزاد را «نایب السلطنه» می‌خواندند و يکی از وظايفش در این سمت و مقام هم کمک به تثبیت حکومت کرزی بود). طور مثال سفير انگليس در يک تلگرامش از رژيم کابل نسبت به قتل و کشتار بيرحمانه اش شکايت نموده و هوشدار ميدهد که گوش ندادن هاشم خان به مشوره هاى او باعث وخامت بيشتر اوضاع خواهد شد. او در تلگرام ٢٢ دسمبر ١٩٣٣ خود به وزارت خارجۀ انگلستان مينويسد که «بتاريخ ١٨ دسمبر هم هفت يا هشت نفر ديگرى که براى مدتى زندانى بودند، بشمول دو پسر غلام جيلانى خان [چرخى] و سه نفر از اقارب عبدالخالق، قاتل نادرشاه، اعدام شدند. خبر اعدام و اتهامات وارده بر اين افراد بنشر نرسيده است و گمان نميرود که آنها بصورت عادلانه محاکمه شده باشند. روش اين اعدام ها به استثناى قضيۀ عبدالخالق عادى بود. عبدالخالق به عساکر سپرده شده و قتل او به شديدترين بى رحمى صورت گرفته است ...با وجود مشورۀ سفارت ما، اين اقدامات اوضاع را خرابتر ساخته، نفرت موجودۀ مردم از صدراعظم [هاشم خان] را بيشتر خواهد کرد. من اگر هدايت ديگرى نباشد، پيشنهاد ميکنم که در اولين فرصت به وزرا عقيدۀ شخصى خود را ابراز دارم. زيرا اين نوع اعمال سبب عکس العمل شديتر بمقابل خود شان شده و ترور هاى بيشترى صورت خواهد گرفت».
اين مناسبات انگليس ها در دوران اعليحضرت ظاهر شاه نيز ادامه داشت. مثلا فريزر – تيتلر، سفير وقت انگليس، در تلگرام ٩ سپتمبر ١٩٣٩ خود از مشوره ها و هدايات پدرانۀ خود به صدراعظم هاشم خان ذکر نموده مينويسد که «راپور هاى نزاع هاى خشونت آميز بين شاه و صدراعظم از يکطرف و شاه محمود خان و ديگران بر سر کنترول قواى هوائى سبب شده است تا ظاهر شاه کنترول قواى هوائى را خود بعهده بگيرد. در نتيجۀ اين فيصله، شاه محمود خان استعفا نمود، اما چون استعفايش قبول نشد، کابل را ظاهراً به بهانۀ ماهى گيرى ترک گفته و عازم سمت شمال کشور شد. من درين رابطه بتاريخ ٧ سپتمبر با صدراعظم بشدت صحبت نموده و به او گفتم که حال وقت نزاع در خانوادۀ که تا حال متحد بود، نبوده و از او خواستم تا اختلافات را ازبين ببرد. صدراعظم به موجوديت اختلاف نظر اقرار نموده اما گفت که درين رابطه مبالغه صورت گرفته است. او علاوه کرد که شاه محمود به کابل برميگردد، اما من تا حال درين باره چيزى نشنيده ام. » سفير انگليس در همان تلگرام خود علاوه ميکند که «حدود ده روز قبل دو پسر على احمدجان [شاغاسى]، والى کابل در عهد امان الله خان از کابل گريخته و به تيراه رفته اند تا با خوشحال خان يکجا شده و به نمايندگى از امان الله خان لشکر افريدى ها را آماده سازد. من به صدراعظم اخطار دادم که چند ماه قبل درين رابطه بصورت خاص به او اخطار داده و خواسته بودم که پسران على احمدخان را تحت نظر داشته باشد و نگذارد که آنها از کابل فرار کنند.»
منابع:
- آسناد آرشيف انگلستان، قسمت اول گزارش مؤرخ ۱۵ جولای ۱۹۲۹ همفريز به ای هيندرسن.
- اسناد آرشيف انگلستان،تلگراف شماره ٧٠ مؤرخ ٩ ماه مى مکوناچى به سفير انگلستان در کابل به جان سيمون.
- اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام شماره ٥٠ مؤرخ ١٧ جون ١٩٣٠ وزير مختار انگليس در کابل 0L/P&S/10/1301).
- لودویک آدمک/ ترجمۀ پوهاند محمد فاضل صاحبزاده (١٣٧١) روابط خارجی افغانستان در نیمۀ اول قرن بیست.
- اسناد آرشيف انگلستان، راپور شماره ٤٠ سفارت انگليس در کابل براى هفتۀ که بتاريخ ٢٨ فبرورى ١٩٣٥ ختم ميشد.
- اسناد محرمانۀ استخبارات انگليس در آرشيف هند بريتانوي، دوسيه اطلاعات استخباراتی راجع به شاه امان الله خان.
- اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام ٩ سپتمبر ١٩٣٩ سفير بريتانيا در کابل.
- اسناد آرشيف انگلستان، تلگرام ٩ سپتمبر ١٩٣٩ سفير بريتانيا در کابل.
(پايان)