اساخت نیروگاه راغون در 110 كیلومتری شمال شرق دوشنبه پایتخت تاجیكستان در زمان اتحاد شوروی بر روی رودخانه وخش آغاز شد، ولی پس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال تاجیكستان عملیات اجرایی این پروژه در سال 1991میلادی نیمه تمام رها شد.
فزایش امیدها برای تکمیل نیروگاه راغون در تاجيكستان
فرزاد رمضانی بونش
پژوهشگر و کارشناس مسائل منطقه ای
مركز بين المللي مطالعات صلح
واژگان كليدي: تاجيكستان ، راغون، ازبكستان، روسيه ، امريكا
ساخت نیروگاه راغون در 110 كیلومتری شمال شرق دوشنبه پایتخت تاجیكستان در زمان اتحاد شوروی بر روی رودخانه وخش آغاز شد، ولی پس از فروپاشی شوروی سابق و استقلال تاجیكستان عملیات اجرایی این پروژه در سال 1991میلادی نیمه تمام رها شد. در سال ۲۰۰۰ جمهوری تاجیکستان برای دریافت سرمایه از سرمایه‌‌گذاران بین‌المللی اقدام و کار ساختمان در سال ۲۰۰۸ از سر گرفته شد ولی در سال ۲۰۱۲ متوقف گردید.اما اخیرا با بسته شدن مجرای فعلی رودخانه وخش و جاری شدن آب این رودخانه در تونل‌های فرعی، ساخت سد 330 متری نیروگاه راغون آغاز شد. نوشتار زیر به مهمترين عوامل توجه دولت تاجيكستان به ساخت نيروگاه و سد راغون در تاجيكستان و افزایش امیدها برای تکمیل راغون پرداخته است.
مهمترين عوامل توجه دولت تاجيكستان به ساخت نيروگاه وسد راغون در تاجيكستان
از دید دوشنبه تغییر اقلیم و کاهش ذخایر آب، ساخت سد و ذخیره کردن آب یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است و تلاش مي‌كند تا ضمن افزايش قدرت ملي و منطقه‌اي خود از ابزار آب به عنوان اهرمي در بازي‌هاي سياسي منطقه بهره گيرد. چنانچه در واقع راغون اكنون به پروژه‌اي ملي براي تاجيك‌ها بدل شده است. همچنین کشورهای منطقه آسیای مرکزی به دو گروه کشورهای بالادست یعنی قرقیزستان و تاجیکستان و پایین دست یعنی ترکمنستان، قزاقستان و ازبکستان تقسیم میشوند. کشورهای بالادست از ذخایر نفت و گاز محرومند، اما آب فراوان دارند، چنانچه تاجیکستان ۴ در‌صد آب جهان و ۵۳ در‌صد آب‌های آسیای مرکزی را دارد، اما سالانه چهار تا پنج در‌صد آن مورد استفاده قرار می‌دهد. در این بین یکی از راه‌های برطرف‌کردن مشکل کمبود برق، ساخت نیروگاه بزرگ برق آبی راغون به عنوان نسخه حل بحران انرژی برق کشور است. این در حالی است که حدود ۷۰ در‌صد مردم تاجیکستان مشکل کمبود برق داشته و بحران انرژی برق هر سال بیشتر می‌شود. در این بین راغون با در صورت پایان با شش توربین ظرفیت سه نیروگاه هسته‌ای را داراست و دو توربین آن در سال ۲۰۱۸ می تواند بخشی از مشکل تاجیکستان را حل کند. در بعد دیگری هر چند در برنامه نخست راهبردی تا سال 2015 سه هدف راهبردی «رهایی از بن بست ارتباطی»، «تأمین امنیت غذایی» و«استقلال انرژی» را مد نظر داشت اما دست یابی به استقلال انرژی محقق نشد و اکنون استقلال انرژی با نیروگاه راغون و افزایش درآمد سرانه شهروندان تاجیک به دو هزار و 500 دلار با این طرح و دومین لایحه راهبردی ملی توسعه این جمهوری تا سال 2030 عملی تر خواهد شد. در این بین دوشنبه میتواند با تکیه بر استقلال و صادرات انرژی بر مشکلاتی پیش روی چون سو وابستگی مطلق درآمد به کشورهای اطراف یا منابع اهدایی توسط سازمان های بین المللی، مهاجرت نیروی کار، وابستگی شدید به انرژی و.. غلبه کند. علاوه بر این تاجیکستان از نخستین سالهای کسب استقلال، همکاری‌های منطقه‌ای به خصوص با کشورهای همسایه را یکی از اولویت‌های مهم سیاست خارجی خود تعیین کرده و می کوشد با موقعیت ویژه جغرافیایی به عنوان منبع انرژي و توليد برق و افزايش قدرت هيدروپلتيك باشد. بنابراین اکنون نیروگاه راغون فرصت خوبی برای توسعه اقتصاد منطقه ای در چارچوب کاسا هزار میداند. (بدون راغون عملا صادرات برق به پاكستان، افغانستان، آسياي جنوبي و... غیر عملی است ) لذا در واقع امیدوار است ضمن تامین برق مورد نیاز خود بخشی از آن را به کشورهای همسایه صادر کند.
افزایش امیدها برای ساخت راغون در تاجیکستان
کاهش فشار ازبکستان: در سالهای گذشته تاشکند شرکت روسی «روسال» را از تکمیل نیروگاه «راغون» منصرف کرد و بهانه‌های مخلتفی مثل تهدیدات زیست محیطی ، قرارگرفتن بر روی گسل زلزله، بحران آب و احتمال رخ دادن حوادث پیش بینی نشده طبیعی، تهدید جان مردمان منطقه را مطرح کرد و تلاش کرد بر سر راه ساخت نیروگاه‌های مذکور مانع تراشی کند و حتی تهدید کرد اگر این سد ساخته شود، بر ضد تاجکستان اقدام نظامی خواهد کرد. در همین راستا هم نخست‌وزير ازبكستان در تابستان گذشته با ارسال پيامي به همتاي تاجيك خود از برنامه ساخت نيروگاه «راغون» توسط تاجيكستان بر روي رودخانه‌هاي فرامرزي ابراز نگراني كرد. اما پس از مرگ اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان به نظر موضعگیری سرسختانه این کشور در مورد سد راغون نرمتر شده است. چنانچه با وجود نگاه بسیاری بر تداوم رویکرد رئیس جمهور موقت «میرضیایف» در راه کریم اف رویکردهایی چون اعلام عفو عمومی، دعوت از ناظران غربی برای حضور در انتخابات ریاست جمهوری (14 آذر ماه سال 1395)، تشدید تبادل هیئت‌ها بین ازبکستان و تاجیکستان، لغو ویزا برای ساکنان مناطق مرزی بین دو کشور ، عدم طرح نیروگاه برق آبی راغون در سخنرانی امسال وزیر امور خارجه ازبکستان در نشست مجمع عمومی سازمان ملل ( برخلاف سالهای 2013، 2014 و 2015 ) بیانگر حرکت تاشکند به سوی بهبود روابط با همسایگان است. در این میان باید توجه داشت که هر چند کریم‌اف با چهار کشور همسایه خویش در آسیای مرکزی روابط متشنج داشت، اما نوعی کاهش تنش میان تاشکند و دوشنبه در سیاست ریاست جمهور موقت ازبکستان درباره بهبود روابط این کشور با همسایگان آغاز شده و این بهبود میتواند به کاهش تنش و تمرکز بیشتر دوشنبه به ساخت راغون کمک کند.
افزایش تلاش های برای طرح کاسا هزار و ارتباط بیشتر با سد راغون: در واقع هدف تاجیکستان تولید انرژی برق برای خود و فروش به افغانستان و پاکستان بر اساس طرح كاسا هزار ( که بخشی از طرح ایجاد بازار منطقه‌ای آسیای مرکزی و آسیای جنوبی است) و با تحقق آن برق از تاجیکستان و قرقیزستان به افغانستان و پاکستان منتقل می شود. در این میان ساخت خط کاسا هزار و ساخت نیروگاه برق آبی راغون پیوندی ناگسستنی یافته است و عملا بدون راغون کاسا هزار چندان سودمند نیست. لذا واردكنندگان برق در كاسا هزار افغانستان و پاكستان كه با كمبود انرژي برق روبرو هستند عملا مخالفتی با ساخت راغون ندارند. به علاوه هر چند در سالهای گذشته تاشكند با رايزني با كشورهاي و بازيگران بين المللي از به نتيجه رسيدن همكاري آنها با تاجيكستان جلوگيري ميكرد، اما نشست چهار جانبه روساي جمهور روسيه، پاكستان، افغانستان و تاجيكستان در شهر دوشنبه، و پشتیبانی از طرح كاسا هزار در کنار نظر همراه بازیگران دیگر جهان چون چین و امریکا به این طرح به نوعی کاهش دامنه مخالفت با راغون نیز هست. در این بین اگر هر کیلووات ساعت برق نیروگاه برق آبی راغون در طرح کاسا هزار، 9 سنت قیمت‌گذاری شود، امکان جبران هزینه مالی ساخت راغون در سه سال وجود دارد لذا دوشنبه در کنار امضا قرارداد با شرکت ایتالیایی «Salini Impregilo» با تکیه بر بازگشت سرمایه در حال مذاکره با بانک رشد اسلامی، بانک رشد آسیا، بانک رشد و بازسازی اروپا، بانک سرمایه گذاری زیربنایی آسیا و بانک رشد اورآسیا است تا سرمایه های بیشتری را برای بخش های دیگر سد تا ساختمان کامل نیروگاه راغون تا 13 سال دیگر جذب کند.
در بعد دیگری هر چند در گذشته عدم همكاري نهاد هاي غربي و جهاني براي تكميل سد وجود داشت و سیاسی شدن ساخت راغون و مخالفت ازبكستان با ساخت اين سد و نيروگاه تاثيراتي بر ساخت اين نيروگاه داشت، اما تکیه دوشنبه بر بررسی فنی و اقتصادی راغون و عدم اثبات ادعاهای ازبکستان در زمینه پیامدهای منفی اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی نیروگاه راغون، در کنار تاکید بر پایان 70 درصدی کارهای ساختمانی نیروگاه ، آب گیری تدریجی و در مدت 15 سال و توجه بیشتر بانک جهانی برای پرداخت سرمایه جهت تکمیل نیروگاه موجب فراهم تر شدن بسترهایی برای تکمیل راغون شده است
رویکردهای داخلی و منطقه ای دوشنبه و جلب نظر بازیگران متعدد: در گذشته بسیاری از احزاب سیاسی تاجیکستان، از جمله حزب نهضت اسلامی، حزب سوسیال دمکرات و حزب سوسیالیستی از طرح راغون پشتیبانی کرده و اکنون نیز آغاز ساخت سد نیروگاه راغون با استقبال مخالفان سیاسی خارج از کشور روبرو شده است. همچنین در ماه های گذشته توافق نامه همکاری استراتژیک قزاقستان و تاجیکستان امضا شد و بهبود مکانیزم جلسات بین قزاقستان و تاجیکستان در بالاترین سطوح ، ممنوعیت استفاده زور یا تهدید در برابر یکدیگر ، گسترش همکاری های قزاقستان و تاجیکستان در زمینه‌های نظامی و فنی، تجاری و اقتصادی فراهم شد. در بعد دیگری با وجود کناره گیری های قبلی بازیگرانی چون چین، امریکا و روسیه از پشتیبانی و یا سرمایه گذاری در راغون به نظر میرسد اکنون نگاه های نوینی در مورد مشارکت و یا حمایت از راغون در بین بازیگرانی چون اتحادیه اروپا شکل گرفته است و این امر بهترین زمان برای توجه دوشنبه به تکمیل راغون است.