یکی ازآزاده مردان سرفراز و مبارزان تسلیم ناپذیر سرزمین باستانی افغانستان، علامه سید اسماعیل بلخی بود. وی درزمانی رزمید و فریاد حق طلبانه برآورد که هیبت دیو استبداد سلطنتی ازیکطرف و فقر و محرومیت بی حد و حصر اقتصادی وفرهنگی ازسوی دیگر، هوا و فضای جامعه ی ما را سخت مختنق و آزاردهنده گردانیده بود.
سید، بمثابه ی واعظ آگاه و عدالتخواه، دانای مردم دوست، جهان دیده و ترقی پسند و ضد ظلم و خود سری، ازموجودیت سانسورفکری، ایستایی کاروان علم و فرهنگ، جدال شرم آگین جیره خواران مذهبی، رژیم متقلب سلطنتی و بیدردی قدرتمندان در برابر دردمندان و مستمندان وطن چنان رنج میبرُد که با فریاد رسا میگفت: بلند در ره ی آزاده گیست نعره ی بلخی
اگربه تیغ، و یا قید حبس و چاه بمیرم .
مادامکه درمواقع مختلف و تارک ِمنابر، سخنرانی های آتشین، تحرک آمیز و ضد استبدادی ایراد مینمود و یاران و دوستانش، مخاطرات ناشی از آن را برایش گوشزد میکردند، بی محابا چنین پاسخ میداد:
دارازلب منصور نیفگند اناالحق آری که به آزاده منش دارچه پرواست؟
سید مانند ده ها و صدها شخصیت مفید و مبارز افغانستان، علی رغم برخورداری از علم و دانش، داشتن آنهمه عشق به میهن و مردم، پرخاشگری دربرابر هیولای ستم، تحمل شجیعانه ی کنُده و زندان وسرایش اشعار حماسی و تلاشهای پیگیر روشنگرانه، بازهم درمیان نسل امروزمان تقریباً نا شناخته مانده است. تصورمیرود ابعاد چند گانه ی شخصیت (بلخی)، هرگاه برای بعضی ها شناختی دست هم داده باشد، صرفاً همینقدرخواهد بود که گویا علامه سید اسماعیل بلخی از جمله ی مبلغین صاحب عمامه و از واعظان اهل تشیع و چکامه سرای افغانستان بوده است و بس. این نوع شناخت وتصورکوتاه از او، اسباب وعوامل چندگانه یی دارد و از جمله اینکه علاوه از انتسابش به یک ملیت جفاکش جامعه ی افغانی و از زمره ی مخالفان سرسخت رژیم مطلقه و درسلک مبارزان دلیر ضد ستم سالاری و ضد عوامفریبان حاکم بود و به همین اساس، شلاق خون چکان دژخیم خورد و سالهای متمادی در " قید و حبس و چاه" گیرماند.
اوضاع و شرایط درجامعه ی افغانی چنان تحمیل شده بود که هرگاه کسی با جباران صاحب دار و تازیانه سر ناسازگاری میگرفت و درنتیجه ی آن، روانه ی قید وزندان میگردید، دیگران "باید" ازاو دوری می جستند و " نباید" پیرامون شخصیت و زنده گینامه اش حرفی و قلمی میراندند. دراینجا بیمورد نخواهد بود هرگاه روایتی از اعمال رژیم استبدادی سابق را با گزینش فرازی ازاثرارزشمند "افغانستان درمسیرتاریخ" تألیف روان شاد میرغلام محمد غبار متذکر شوم تا سختی و سنگینی اوضاع و شرایط تحمیلی روزگاربلخی را بهتربشناسیم:
اول) " مرد مبارزی دردوران امارت هولناک عبدالرحمن خان {سالهای ۱۸۸۰تا۱۹۰۰م} ودرعالمی از بینوایی درسلول زندان جان به جان آفرین می سپارد. مسوولین زندان بر وفق حکم مسند نشین آدمکش حتا جسد را به خانواده اش تسلیم نمیدهند. وقتی متعلقین زندانی عریضه یی ترتیب نموده پس از کوشش و تلاش زیاد و پرداخت مصارف پول گزاف بعنوان رشوه و " قلمانه" و ... تقاضا نامه را تا بحضور سیه دیو بیرحم روزگار{امیرعبدالرحمن خان} میرسانند، حکمی به این متن تکان دهنده درپای عریضه صادر میگردد: " مرده را بدهید و زنده را به عوضش بیاورید"
مؤظفین نیز مطابق به حکم امیر، جسدرابه فامیلش میدهند و برادر بیگناه متوفی را به جای وی به زندان می اندازند.
دوم) وقتی دکترعبدالرحمن محمودی مرد مبارز و ترقیخواه دیگرجامعه ی افغانستان، پس ازسپری نمودن بیشترازچهارده سال درسلول زندان وتقریباً یک هفته بعد ازرهایی (بخاطربیماری جدی)، جان به جان آفرین می سپارد، جوایس رژیم دراطراف منزل و گورستان خانواده گی اش پرسه میزنند تا جز محدودی از اعضای فامیل وی، کس دیگری درمشایعت جنازه و تدفین او اشتراک نکند.
به همین منوال، گوشه های مختلف زنده گی شخصیت های ملی و مردمی ما تا امروز بصورت عمومی نا شگافته و نا شناخته باقی مانده است. بنابرآن، شخصیت چند بُعدی علامه بلخی نیزچنان از نظرها پنهان نگهداشته شد که اگر امروز آثار ارزشمندش در دسترس نمی بود و یا علاقه مندانش تلاش و تجسس دلسوزانه بعمل نمی آوردند، ما نمیتوانستیم آنطورکه باید، او را بشناسیم. اکنون که خوشبختانه برخی ازچکامه هایش دراختیارما قراردارد، اینک میخواهم جستارکوتاهی درمیان سرود های آتشین این مرد مبارز داشته باشیم تا حد اقل بخشی ازاندیشه های ظلمت ستیزانه ی وی شناخته آید: مرورومطالعه ی اشعارعلامه بلخی که درواقع فریاد حق طلبانه ی انسان دربند و اما نا قرار و ستیزه جو در دهلیز تاریخ روزگاراست، میتواند خواننده و جوینده را به آسانی بسوی دریای شخصیت وی رهنمون شده و بیانگراین حقیقت باشد که وی هرگز نمیتوانست دریک چارچوب تنگ و شکننده ی قومی، زبانی و مذهبی بگنجد. چنانکه او خود میگوید:
اختلاف مسجد و میخانه از غوغای ماست
ورنه خاک هردو اول صبغه ی توحید داشت
این بزرگ مرد اگرچه ازنظرمذهبی شیعه و مسند نشین تکایا بود، ولیک ازچنان اندیشه ی فلسفی انسان گرایانه ی بی تعصب برخوردار بود که علیه هرنوع منفی بافی فکری وتعصب کورمذهبی و یا ملیتی قاطعانه می ایستاد. چنانکه خطاب به کوردلان خشک مغز و زاهدان کوته نظر میگوید:
صوفی! تو چند روز خدا را کنار باش مردم گرسنه اند ترا جنگ مذهب است
بلخی، مبارزه ی مرگ و زنده گی علیه سیاهی استبداد درافغانستان را نه صرفاً بخاطر رهایی ملت هزاره و یا اهل تشیع به عمل می آورد، بلکه منظورش دقیقاً آزادی سراسری وطن و ریختن زنجیر ننگین اسارت از پای همه اهالی ساکن درجغرافیای افغانستان و حتا رهایی بنی نوع انسان درهمه ی جهان بود.
مئی آزادی ووحدت نرسد ازچه به ما مستبد شیخ صفت دشمن جام است اینجا
مابه سرمنزل مقصود چسان راه بریم راهزن رهبر وخس دزد امام است اینجا
واژه های (آزادی)،(وحدت) و (سرمنزل مقصود) دراینجا، بیانگر امرآزادی و وحدت سرتاسر افغانستان و همه ی توده های اسیر از چنگ ودام ناخلفان حاکم و سرمنزل مقصود هم، همان ترقی وآبادی وسرفرازی کشوردرقطار ممالک پیشرفته ی جهان است. پس دیده میشود که اندیشه ی والای سید، حدود و ثغورضیق قومی، سمتی، مذهبی و ملیتی را نمی شناسد.
درجای دیگری چنین فریاد میکند:
بلخیا نگبت و ادبار ز سستی پیداست
چاره ی اینهمه یکبارقیام است اینجا
وآنجا که سخن ازمقاومت است و مردانه گی، تاعاشق سینه چاک را به وصلت معشوق برساند، باصراحت چنین میگوید:
آنروزکه مارا سخن ازعشق و وفابود
گفتیم که زندان و سر نیزه و داراست
علامه عطش گرم خویشتن برای استقلال میهن را چنین وصف میکند:
مایه ی آسایش جان، خون و استقلال ما
سرخی رخسار جانان، خون و استقلال ما
عاقبت بلخی ترا هم ساخت درمکتب زشوق
عندلیب آسا غزلخوان، خون و استقلال ما
علامه سید اسماعیل بلخی، نفرت و انزجارش را از دنائت و وابسته گی با اجانب، چنین بیان میدارد: کس نیابی که مدد خواهی و منت نه نهد
آنچه ازخویش توان یافت، زعالم مطلب
نیست رهبر بتو گر راحتش ازمحنت توست
از طبیبی که خورد خون تو، مرهم مطلب
دریغا که استبداد داخلی و استعمار جهانی چه درُدانه هایی را از دست ما ربودند و چه تفاله های متعفن و متظاهر راعرضه داشتند تا نسل حاضر درفقدان خیر اندیشان و گره گشایان واقعی بسوزند. علامه سالها قبل سرود:
با آبروی مردم بازی مکن بسی شد بهرفنای قومی، یک روسیه کافیست
و با مذهبیون ریا کار و حرافان اسلام پناه چنین به مبارزه می پرداخت: شرم کن شیخ دگرحرف ز اسلام مزن چه جفا ها ز تو برپیکراسلام گذشت
آنجا که سخن از عشق و محبت درمیان است، بلخی بازهم سرآمد عشاق زمان خود است و چنین:
بهرطمع به خلد چو آدم نمیرویم
برچرخ همچو عیسی مریم نمیرویم
برسیرجام حادثه چون جم نمیرویم
بی زخم تیغ عشق زعالم نمیرویم
بیرون شدن ز معرکه بی زخم، عارماست.
با شرح مختصری که نگاشته آمد، مسلماً به کنه شخصیت سیاسی، فلسفی، اندیشه و افکاروالای وطندوستانه، انسانگرایانه و نیز به عمق احساسسات پاک آزادی خواهی و بیگانه ستیزی بلخی پی میبریم و میدانیم که رژیم برسر اقتدار هرگز نمیتوانست با خصلت ضد مردمی اش، همچو شخصیت برازنده ی سرزمین ما را تحمل کند. بنابرآن،اگرجای بلخی ها، محمودی ها، برات علی ها، جویا ها، غبارها و هزاران دیگررا در درون سلول های تار زندان ویا پای دار و تیغ کین و انتقام تعیین نمودند، عجبی نیست.
روان همه ی شهدای پاکباز ضد اسارت و ضد استبداد را شاد و نام نامی شان را در سینه های نسل اندر نسل وطن جاودانه میخواهیم. (پایان)
