صبحگاه جمعه هشتم ثور 1357 خورشیدی آسمان پایتخت را صدای ترسناک هواپیماهای شکاری بم افگن میک های روسی ارتش افغانستان مربوط به کودتاچیان حزب دموکراتیک خلق، فرا گرفته بود. کودچیان این حزب که در شامگاه روز پیش(7 ثور) از غلبه بر قوای مدافع حکومت محمدداوود در پایتخت خبر دادند،
هنوز بر قوماندانی قوای مرکز در دارالامان و فرقۀ ریشخور دست نیافته بودند. بم افگن های کودتاگران بروی هر دو مرکز نظامی که نیروهای شان در حال حرکت بسوی شهر و ارگ کابل بودند، بم می ریختند.
من با جمعی از محصلان خوابگاه(لیلیه) مرکزی دانشگاه کابل ساعت 9 صبح آن روز(جمعه 8 ثور) به کوه علي آباد مقابل خوابگاه دانشگاه رفتم تا بمباران فرقه ريشخور و نواحي آنرا نظاره کنم. آتش دافع هواي مخالفان کودتا يک فروند ميک کودتا چيان را در آسمان دارالامان سرنگون کرد. پیلوت(خلبان) با چتر نجات به ساحۀ تحت کنترول کودچیان فرود آمد.
تا ساعت 11 قبل از ظهر اين روز(جمعه 8 ثور)صداي بمباران و آتش دافع هوا و توپخانه خاموش شد و من هم بطرف خوابگاه آمدم. در پارک جلو خوابگاه صدها محصل به نشرات راديو که در کنترول کودتا چيان قرار داشت گوش ميدادند. راديو، خبر کشته شدن سردارمحمد داود و برادرش سردارمحمد نعیم را اعلان کرد و بلافاصله "هورا هورای" محصلان اعضای حزب دموکراتیک خلق در فضای این پارک پیچید.
آن روز، جمعه هشتم ثور 1357 بود و آغاز جنگی که تا امروز (ثور 1397) ادامه دارد؛ جنگی که چهل و دو ساله ساله شد.
جنگ چهل دو سالۀ افغانستان طولانی ترین جنگ در تاریخ معاصر بشریت است. ناگوار تر اینکه هنوز پایانی بر این جنگ متصور نیست.
تبعات داخلی جنگ چهل و دو ساله:
چهل و دو سال جنگ، تحولات و تبعات بسیاری را در نظام و ساختار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و عرصه های مختلف زندگی جامعه و کشور افغانستان ایجاد کرد. مناسبات جدید قدرت را در عرصۀ سیاسی و اجتماعی شکل داد. ساختار قدرت را از حالت عمودی و انحصاری قومی و قبیله ای بصورت افقی در میان اقوام هر چند نه بصورت افقی گسترش داد. اما این تغییر در مناسبات قدرت متدرجاً در طول این چهل و دو سال به جای آنکه ارزش اتکای سیاست ورزان و جامعۀ سیاسی افغانستان را برای کسب قدرت به جامعۀ خودشان و مردم تقویت کند، فرهنگ اتکا به خارجی و منابع خارجی را در دسترسی به قدرت و حفظ قدرت افزایش و گسترش داد.
ستیزه جویی و نابرده باری آیدئولوژیک در جامعه شدید و عمیق گردید و جای عقلانیت و مدارای مذهب حنفی را، بنیادگرایی و افراطیت سلفی گری سنی و شیعۀ انقلابی ولایت فقیه ایران گرفت.
طبقۀ جدیدی بر مبنای آیدئولوژی دینی به نام مجاهد و رهبران و فرماندهان جهاد در بخشی از جامعه که در تقابل و جنگ با حاکمیت چپ مورد حمایت شوروی قرار گرفتند، جای قدرتمندان و متنفذان اجتماعی را در سیاست، اقتصاد و جامعه اشغال کردند. اشرافیت جدید جهادی در این جنگ چهل و دو ساله ایجاد شد که یکی از ویژگیهایش، انتقال این اشرافیتِ صاحب قدرت و ثروت از نسل اول رهبران و فرماندهان به نسل دوم آن ها است. هر چند با رسیدن پای امریکایی ها در نزده سال پسین و بالاکشیدن افراد و چهره های افغان امریکایی و از غرب برگشته در رهبری قدرت و رده های مختلف حاکمیت، اشرافیت جهادی تضعیف شد.
در این چهل و دو سال جنگ، نقل و انتقال عظیمی در جابجایی جمعیت ایجاد شد. بزرگترین رقم مهاجرت در تاریخ افغانستان شکل گرفت. شش ملیون نفر افغانستان را ترک گفتند و در داخل نیز جابجایی های عظیمی از قشلاق ها به پایتخت و مراکز برخی ولایات انجام یافت.
مهاجرت و پراگندگی جمعیت افغانستان در دوکشور همسایه پاکستان و ایران و کشورهای مختلف جهان که هنوز هر چند به پیمانۀ کمتر ادامه دارد، تاثیرات مختلف فرهنگی و اجتماعی را بروی نسل های جدید این مهاجران گذاشت.
گسست ساختار های اجتماعی و گسترش تفرقه های قومی و زبانی بخش دیگر از تبعات جنگ چهل و دو ساله در جامعۀ چند قومی افغانستان است. جنگ چهل و دو ساله برخلاف این تصور و ادعا که وحدت ملی را در مقابله با تهاجم و اشغال خارجی، تقویت کرد، به درز های قومی و زبانی در جامعه و به خصوص در جامعۀ سیاسی، فاصله و عمق بیشتر بخشید.
بخش دیگر از تبعات جنگ چهل و دو ساله در قربانی های عظیم بشری، معلولیت و معیوبیت ناشی از جنگ، ظهور پدیدۀ زیانبار مواد مخدر و آلودگی به آن و انواع ناهنجاری های دیگر اجتماعی، از تضعیف فرهنگ قانون پذیری تا گسترش ستیزه جویی و تفنگ سالاری و گرفتاری به اختلالات و بیماری های روانی قابل مطالعه و مشاهده است. میلیون ها تن به این مصایب دچار شدند و امروز بخش کلان و لاینحل معضلات جامعۀ افغانستان شمرده می شود.
تاثیرات خارجی جنگ:
تبعات خارجی جنگ چهل و دوسالۀ افغانستان نیز بسیار گسترده و قابل توجه است. پای بسیاری از کشورهای جهان به این جنگ کشانده شد و هر کدام بر مبنای اهداف و منافع خودشان بگونۀ مستقیم و غیر مستقیم درگیر جنگ چهل و دو سالۀ افغانستان شدند.
افغانستان در این جنگ، میدان رقابت، بازی و مخاصمت کشورهای مختلف جهان ومنطقه شد. این بازی و رقابت در زمین افغانستان در چهل و دو سالگی جنگ بجای آنکه کاهش یابد و بسوی همگرایی و همسویی جهانی و منطقه ای در مسیر صلح برود، پیچیده تر و خصمانه تر می شود.
جنگ چهل و دو سالۀ افغانستان دو ابرقدرت بزرگ نظامی دنیا را به این کشور کشاند. نخست شوروی را که در دسمبر 1979 بر افغانستان لشکر کشید، پس از پشت کردن به این جنگ در هم شکست. هر چند این جنگ تاثیر مهم و تعین کننده بر فروپاشی آن نداشت، اما زوال شوروی در جریان جنگ علی رغم آنکه قوایش را از افغانستان بیرون برد و بر دولت مورد حمایتش در کابل پشت کرد، رقم خورد.
وقتی آخرین سربازان شوروی در پانزدهم فبروری 1989 افغانستان را ترک کردند، نیمی ازقوای یکصد و بیست هزار نفری شوروی کشته ومجروح شده بودند. کشته ها به 14453 نفر، مجروحین به 49983 تن ونا پدید شدگان به 330 نفر بالغ می گردیدند.
یک دهه بعد(2001) پای ایالات متحده امریکا نیز بگونۀ مستقیم وارد جنگ افغانستان شد؛ هر چند امریکا و متحدان غربی با متحدان مسلمان عرب و عجم شان از همان آغاز بگونۀ غیر مستقیم وارد این جنگ شدند و در حمایت مالی و تسلیحاتی مجاهدین یک طرف داخلی این جنگ قرار گرفتند.
پای امریکایی ها بیشتر از رقیبان روسی شان در جنگ افغانستان گیر ماند. روس ها یک دهه بعد خود را از جنگ افغانستان بیرون کشیدند، اما امریکایی ها در حدود دو دهه است که در این جنگ دست و پا می زنند. علی رغم آنکه تلفات امریکایی تا کنون به بیش از دو نیم هزار کشته و چندهزار زخمی می رسد که بسیار کمتر از تلفات شوروی است، ولیکن این جنگ برای آنان پیچیدگی های بسیاری بار آورده که مانع بیرون رفتن شان از این میدان می شود.
نکات مبهم و تعریف ناشدۀ جنگ چهل و دو ساله:
در چهل سال قبل که من و هم نسلانم شاهد آغاز جنگ بودیم، امروز و پس از 42 سال جنگ مداوم، نسل سوم در افغانستان، این جنگ را نظاره می کنند و با این جنگ بزرگ می شوند. اما این جنگ چهل و دو ساله نکات پر از ابهام و معماگونه ای در خود دارد که هنوز تعریف ناشده و ناروشن باقی مانده اند:
1 - عقلانیت در جنگ:
در تمام این چهل و دو سال که هنوز آتش جنگ مشتعل است، طرف های مختلف جنگ، انگیزه و اهداف جنگ را نه با عقلانیت بلکه با احساسات و عواطف تبیین و تحلیل می کنند. اگر گفتمان ملی در افغانستان برای تعریف جنگ با رویکرد معطوف به منافع ملی بخشی از نیاز های عقلایی در جنگ و صلح باشد، این گفتمان طی این چهل و دو سال شکل نگرفت. حتی طرف های متخاصم این جنگ چهل و دو ساله در داخل خودشان تعریف روشن و واحد از جنگ نداشته اند.
2 - گنهکاری پاکستان:
یکی از شگفتی ها و معمای جنگ افغانستان، به نقش مجرمانۀ پاکستان بر می گردد. تمام حکومت ها و زمام داران افغانستان و حتی مخالفان و منتقدان سیاسی آن ها در این چهل . دو سال به استثنای امارت طالبان، پاکستان را مقصر و مجرم اصلی این جنگ معرفی می کنند. از زمام دار تا سیاستمدار و نویسنده و از تحلیل گر عضو جامعۀ مدنی تا وکیل پارلمان، انگشتان خود را بسوی پاکستان دراز می کنند که پاکستان عامل اصلی جنگ و بی ثباتی در افغانستان است. اما معمای حل ناشده در این جا به دو نکتۀ غیرقابل پاسخ بر می گردد:
یک؛ چرا پاکستان عامل جنگ و بی ثباتی افغانستان است و در این 42 سال، طولانی ترین جنگ را علیه افغانستان رهبری می کند؟
دو؛ اگر پاکستان عامل اصلی جنگ افغانستان است و بدون رفع این عامل، این جنگ پایان نمی یابد، راه حل چیست و با پاکستان چه باید کرد تا افغانستان از شر و کابوس این جنگ نجات یابد؟
https://www.bbc.com/persian/afghanistan-43893987
