نباید فراموش کرد که تاریخ تمامی حوادث را درخود ثبت می¬نماید و این نسل های بعد از آن است تا از نکات قوت و ضعف گذشتگان درس بگیرد و سعی در استفاده درست و مفید از تاریخ نمایند. با اینکه مطالعه انتقادی تاریخ در کشف حقایق کمک می¬کند اما نباید این دید انتقادی مارا از خواسته مان که همانا رسیدن به جامعه مترقی و توسعه یافته است دور نماید.
دوران حاکمیت شاه امان الله خان را می¬توان دوره متفاوت تریو همدفمندتری نسبت به حاکمیت های قبل از آن دید. تمرکز شاه امان الله در عرصه های علمی، فرهنگی و استفاده از تکنولوژی نوین تاحال زبان-زد منتقدان و موافقانش است.عده¬ای این اندازه تمرکز را زیاده و علت اصلی شکست حاکمیتش می¬دانند. آنان به این باورند که امان الله خان نتوانست وضعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن زمان را بخوبی درک نماید و مردم آماده¬گی رویارویی با چنین تحولاتی عظیمی را در مدت کوتاه نداشتند.
امان الله خان همراه با یارانش اصلاحات وسیعی را آغاز نموده بود كه از جمله می¬توان از نهضت زنان در این دوره یاد كرد. با اینکه نمی¬خواهم در اینجا اسطوره سازی کنم و یا تعریف مبالغه آمیزی را از کدام فردی نمایم، اما نمی¬شود تلاش زنانی چون ملکه ثریا و افرادی مثل او را از یاد برد.
ملكه ثریا نقش اساسی را در جهت رشد و پیشرفت زنان در عرصه های مختلف خاصتاً تعلیم و تربیه در آن زمان داشت. او اهداف بزرگی را برای زنان در ذهن پرورانیده بود و برای رسیدن به این اهداف تلاش بزرگی را ازخود بخرج داد. چنانجه هرگاه با گروهی از زنان روبرو می¬شد با لحن گیرایی تمامی احساس خودش را در راه رشد زنان با آنان شریک می¬ساخت.
درمراسم افتتاحیه مکتب دخترانه مستورات که یکی از اولین مکاتب دخترانه در آن زمان بود به میز خطابه رفت و چنین سخنرانی نمود:
" (الحمدالله) برای ما زنان، امروز یك روز نهایت خوب است كه در سایهء اعلیحضرت غازی، مكتب مستورات را افتتاح می¬كنیم. امید است كه اولاد وطن از این مكتب مستفید شده و در راه دین و دولت و ملت خویش حتی الوسع خدمت كنند؛ به همه حاضرین معلوم است كه فرضیت علم به مرد و زن یكسان است، و این مكتب كه برای ما زنان تاسیس شده از توجهات معارف خواهی اعلیحضرت جوان، غازی ما و همت و كوشش جناب وزیر معارف است." به این ترتیب تهداب نخستین مكتب نسوان بنام مستورات در كشور گذاشته شد.
ملكه ثریا خانم اعلیحضرت شاه امان الله همواره در تنویر اذهان زنان كشور می¬كوشید، او روزی در اجتماع زنان از پیشرفت زنان جهان و عقب ماندگی افغانستان چنان سخنرانی كرد كه زنان با تاثر فراوان گریستند و پنجا نفر زن فورا خودشان را در خدمت معارف و تاسیس اولین مدرسه زنان گذاشتند، ملكه خودش چنان متاثر گردید كه وظیفه مفتشی مكتب را بر عهده گرفت.
در سال 1921 میلادی بعد از تاسیس و افتتاح مكتب مستورات بر فعالیت های فرهنگی زنان، روح تازه دمیده شد. دومین مكتب نسوان را ملكه ثریا و مادرش به مصارف شخصی خویش تاسیس نمودند این مكتب به سویه لیسه بود و در سال 1921 به نام عصمت افتتاح گردیده كه بعد ها به نام ملالی مسمی گردید. ملكه ثریا در مراسم گشایش این مكتب گفت:
(الحمدالله) باز الحمد الله كه دولت افغانستان به سعی و همت پادشاه غازی امیر امان الله خان به مدت كم كسب بهبودی و تعالی نمایانی نموده كه جهت آینده، دولت مقدسه ما امید های خیلی خوبی را به ما نشان میدهد. علی الخصوص جهت اولاد ما زن ها اول مكتب مستورات باز شد و اینك نو نهالان مكتب مستورات در اینجا موجود اند. امروز كه ما در اینجا با كمال خوشی جمع آمده ایم از جهت اینست كه یك مكتب دیگر را به نام عصمت به توفیق الهی افتتاح می¬كنیم. مكتب برای نسوان از چنان اسباب سعادت ملك و ملت حساب میشود كه قیمت آن نزد قیمت شناسان مدنیت اسلام پنهان نمی¬ماند. طالبه زنان مملكت چون عالمه شدند به معاملات دین و دنیای خود واقف می گردند و از آن جهت راحت مردان شان در ملك مدنیت اسلامیه زیاد می¬شود. امان الله خان با همسرش ثریا تلاش نمودند درب مكاتب را به روی زنان باز كنند و زنان را از نظر تعلیم و تربیت بهره مند ساخته به درجات بالایی از علم و دانش برسانند و تا جایی موفق شدند، زنان را نه تنها در شهر ها وادار به درس خواند نمایند، بلكه تعداد دختران كشور را جهت فرا گرفتن و علوم مختلف به كشور های اروپایی و تركیه فرستادند.
امان الله خان در رابطه با تعلیم و تربیه زنان كمك های بی شائبه نمود و زمینهء رشد و آموزش زنان را طوری فراهم ساخت كه طبق قانون اساسی 1928 م تحصیل دختران نیز مانند پسران تا درجه ابتدایی اجباری شد. باوجود محدود بودن تعداد مكاتب، چند صد دانش آموز جهت تحصیل به كشور های روسیه، آلمان، فرانسه، ایتالیا و تركیه اعزام شدند و تعدادی از دختران نیز به كشور تركیه جهت تحصیل فرستاده شدند، این دختران مراسم وداع را با مامورین عالیرتبه دولت اجرا نموده اینها نخستین دختران دانشجوی افغانی بودند كه برقع نداشتند. اولین گروه دختران كه برای ادامهء تحصیل در رشتهء پرستاری به خارج كشور اعزام شدند آن ها 15 نفر بودند كه به استانبول سفر كردند.
تلاش و تپش در جهت با سواد شدن، مكتب رفتن و آزادی زنان در عصر امان الله خان به وسیلهء ملكه ثریا این جهت فرهنگی بیش از حد تشویق و پشتیبانی می گردید و به مكاری این زن پر تلاش، روشنفكران وزارت معارف برنامه ای برای ایجاد و گسترش مدارس دختران و تغیرات در سیستم و اصول آموزش قدیم بایك حركت جدید در كشور هماهنگ گردید.
در عصر اعلیحضرت امان الله خان دوره های آموزشی برای بزرگ سالان گشایش یافت و اصول (صوت) غازی در آن تطبیق گردید، حتی شخص شاه، عهده دار تدریس دراین كورس ها بود.
به همین سان در عصر اعلیحضرت امان الله خان جریدهء هفتگی به نام (ارشادالنسوان) به نشرات هفتگی اش در سال 1300 هـ ش 1921 آغاز نمود، واضح است كه این جریده برای تعلیم زنان افغانستان تاسیس شده بود، نام مدیر جریده اسما رسمیه معروف به بی بی عربی، همسر محمود طرزی و نام سر دبیر آن روح افزا معروف به منشیه دختر محمد زمان خازن الكتب و همسر حبیب الله طرزی بود. این نشریه در جهت تنویر و روشنگری افكار توده های مردم به خصوص زنان مظلوم افغانستان سخت تاثیر داشت در این نشریه راجع به آزادی و استقلال زن و لغو اسارت زن و نظر اسلام در رابطه با آزادی انسان ها به این صورت نشر شده بود: هر فرد كه كلمه طیبه بگوید و به دل به آن ایمان بیاورد، آزاد می¬باشد یعنی در قید بنده¬گی هیچ كس در نمی¬آید و خرید و فروش نمی¬شود.(نظر نویسنده: تمامی انسانها آزاد اند. دین و مذهب عامل در بند کشیدن انسان نیست.)
امان الله خان به این نظر بود: زن نباید در بدل پول فروخته شود و مظالم شوهر را تحمل نماید. او این حرف را بسنده ندانست و در سال 1920 م انجمن حمایت نسوان را به سرپرستی خواهرش كبراجان تاسیس و به او وظیفه داده بود تا زنان در برابر بی عدالتی ها و مظالم شوهران شان اعتراض نمایند. او آرزو داشت و می¬خواست كه زنان دوش بدوش مردان كار كنند در تمام ساحات زندگی سیاسی، اجتماعی، تجارتی سهم فعال بگیرند و هم زنان می¬توانند در دفاتر در كار خانه ها و در فابریكه ها كار نموده و ماشین های بزرگ را فعال سازند و در حلقه های سیاسی فعالیت نمایند.
در اصلاحات اعلیحضرت امان الله خان، امكان تحصیل برای زنان، منع نكاح دختر صیغره، تحصیل السنه خارجی در مكاتب، از بین بردن بردگی خانگی و تعداد ازدواج درخشندگی خاصی برای زنان همیشه محصور افغان داشت.
ناپلیون بناپارت پرسشی را مطرح می¬کند که خودش جواب است "اگر زن نبود نوابغ جهان را چه کسی پرورش می¬داد؟" و من اضافه می¬کنم که زنان باسواد، اطفال با سواد و اطفال باسواد آینده روشنی را برای جوامع می¬سازند. ویکتورهوگو می¬نویسد "هرکس درب مدرسه را باز کند، درب زندانی را بسته است." که بدون شک تاریخ این حرف را به اثبات رسانده است.
به امید آن روز که توجه به تعلیم و تربیت در افغانستان اولویت تمامی نظام های رویکار آمده گردد!
بیاد زنان و مادران رزمنده و گمنام افغانستان!
