منازعۀ قره باغ 

در این نوشته به این پرسش ها پاسخ ارائه می شود:
کشورهای آذربایجان و ارمنستان در کجا قرار دارند؟ 
منطقۀ قره باغ کجا است؟ 
چرا قره باغ محل نزاع و جنگ میان جمهوری های آذربایجان و ارمنستان شد؟ 

چرا آذربایجان پس از سه دهه در این منازعه به پیروزی رسید؟ 
آذربایجان پس از تصرف قره باغ چه میخواهد؟ 
ترکیه و ایران در این نزاع چه منافع و اهدافی را دنبال میکنند؟ 
افغانستان در کجای این منازعه قرار دارد؟ 

کشورهای  آذربایجان و ارمنستان:
کشورهای آذربایجان و ارمنستان از جمهوری سابق اتحادشوروی هستند که در منطقۀ قفقاز جنوبی واقع شده اند.  قفقاز سرزمین کوهستانی با مساحت بیش از 520 هزار کیلومتر مربع  و جمعیتِ بیش از چهل ملیون نفر است که در دو قارۀ آسیا و اروپا میان بحیرۀ کسپین و بحیرۀ سیاه قرار دارد که سلسله کوه های قفقاز در آن واقع است. 
قفقاز از نظر سیاسی بدو بخش قفقاز جنوبی و شمالی تقسیم می شود که کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در قفقاز جنوبی موقعیت دارد. در قفقاز شمالی جمهوری های خودگردان کشور فدراتیف روسیه مانند جمهوری داغستان، چیچین، اینگوش و غیره قرار دارد.
آذربایجان با مساحت 86  هزار و ششصد کیلومتر مربع، از جنوب با ایران 689 کیلومتر، از غرب با ارمنستان 996  کیلومتر و ترکیه 17 کیلومتر، از شمال با گرجستان 428  کیلومتر و روسیه 338  کیلومتر مرز زمینی دارد. همچنین آذربایجان  با کشورهای ترکمنستان و قزاقستان 713 کیلو متر در بحیرۀ خزر مرز آبی دارد. جمعیت آذربایجان بیش از ده ملیون نفر است که بیش از 97 درصد آن مسلمان و اکثریت شان مسلمانان شیعه مذهب اند. آذربایجان دوصد سال پیش بخشی از کشور ایران بود که پس از شکست ایران در جنگ با روسیه تزاری در معاهدات گلستان(اکتوبر 1813 میلادی) و ترکمان چای(فبروری 1828 میلادی) به روسیه ملحق شد. 

کشورارمنستان با 29 هزار و هشتصد کیلومتر مربع مساحت، در حدود سه ملیون نفر جمعیت دارد. ارمنستان کشوری  محصور در خشکی است که از شمال با گرجستان، از شرق با جمهوری آذربایجان، از جنوب با ایران و ایالت خومختار نخجوان مربوط آذربایجان و از غرب با ترکیه مرز مشترک دارد. مردم ارمنستان دین مسیحی دارند و کلیسای آن "کلیسای حواری ارمنی" جدا و متفاوت از کلیساهای دیگر جهان مسیحیت است. 
آذربایجان هم از نظر مساحت و هم از نظر جمعیت سه بار از ارمنستان  بزرگتر است. بودجۀ نظامی آذربایجان نیز در بیست سال اخیر سه تا پنج برابر بیشتر از ارمنستان می باشد.  

موقعیت جغرافیایی و ریشه های تاریخی قره باغ:
قره باغ  در قفقاز جنوبی با مساحت چهار هزارو چهارصد کیلومتر مربع با نام قره باغ کوهستانی (ناگورنی قره باغ به زبان روسی)محل اختلاف و نزاع سرزمینی  میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان است. آذری ها  آنرا قره باغ یعنی باغ سیاه می گویند، در حالی که ارمنی ها این منطقه را "آرتساخ" می نامند. 
داستان و ماجرای قره باغ کوهستانی به عنوان منازعۀ ارضی میان آذربایجان و ارمنستان به دوران اتحاد شوری بر می گردد. زمانی که آذربایجان و ارمنستان در سال 1922 بخشی از اتحاد شوروی شدند، آن زمان اکثریت مردم قره باغ (تا نود درصد)  از نظر قومیت و دین، ارمنی های مسیحی بوده اند و بخش اندک آنرا آذری های مسلمان تشکیل می دادند. اما رهبران شوروی به ویژه استالین مانند بسیار غلطی ها، بیدادگری و بی عدالتی های دیگر که در مرز بندی های جمهوریت های شوروی همچون تبرتقسیمی که در آسیای مرکزی انجام داد، ادارۀ قره باغ را با اکثریت کامل جمعیت ارمنی آن به آذربایجان سپرد. سپس در هفتم جون سال 1923 قره باغ کوهستانی که از نظر دینی و قومی با آذربایجان همخوانی نداشت، به یک منطقۀ خود مختار به شمول نواحی اطراف آن در درون جمهوری آذربایجان تبدیل شد. 
علی رغم قرار دادان حاکمیت قره باغ کوهستانی تحت ادارۀ جمهوری آذربایجان توسط حاکمان شوروی، هم زمام داران جمهوری ارمنستان و هم حاکمان ارمنی قره باغ کوهستانی که همه اعضای حزب کمونیست شوروی بودند تا فروپاشی شوروی تلاش کردند که حاکمیت منطقۀ قره باغ را به جمهوری ارمنستان منتقل کنند، تلاش های که بی نتیجه ماند و حاکمان شوروی در مسکو به آن اعتنایی نکردند. در حالی که زمام داران جمهوری آذربایجان، سیاست اسکان آذری ها را در قره باغ کوهستانی در پیش گرفتند و به دور ساختن حاکمان ملی گرای ارمنی از ادارۀ قره باغ دست زدند. در نتیجۀ این سیاست تا سال 1989 جمعیت ارمنی قره باغ از نود درصد به هفتادو هفت درصد کاهش یافت. 

جنگ اول قره باغ:
با تضعیف حاکمیت شوروی در اواخر دهۀ هشتاد که ملی گرایی و استقلال خواهی در جمهوریت های شوروی همچون آتش زیر خاکستر زبانه کشید، آتش اولین جنگ بر سر قره باغ کوهستانی میان آذری ها و ارمنی ها مشتعل شد. 
در سال 1988 پارلمان محلی ایالت خودمختار قره باغ کوهستانی پیوستن این ایالت را به ارمنستان تصویب کرد، این در حالی بود که قره باغ در جغرافیای به هم پیوسته با ارمنستان قرار نداشت و در درون خاک آذربایجان واقع بود. ارمنستان تنها از طریق دالان یا دهلیز لاچین از خاک آذربایجان میتوانست با قره باغ کوهستانی و اکثریت مردم ارمنی این ایالت ارتباط برقرار کند. این دالان را آذربایجان یک سال قبل بروی ارمنستان بست و مانع ارتباط زمینی میان ارمنی های قره باغ کوهستانی و جمهوری ارمنستان شد. 
اولین جنگ قره باغ کوهستانی در فبروری 1988 میان جمهوری آذربایجان و ارمنی های قره باغ به حمایت جمهوری ارمنستان آغاز شد و تا سال 1994 که دیگر شوروی فروپاشیده بود و دوکشور مستقل آذربایجان و ارمنستان بوجود آمده بود، ادامه یافت. در این جنگ نه تنها آذربابجان موفق نشد تا حاکمیت خود را بر قره باغ کوهستانی اِعمال کند، بلکه این منطقه و شهرهای اطراف آن شامل: آغ‌دام،  جبرئیل،  فضولی،  کلبجر،  قبادلی،  لاچین و زنگلان که قلمرو شناخته شدۀ بین‌المللی جمهوری آذربایجان بود، به تصرف ارمنستان درآمد.
در دهم دسمبر 1991، حاکمان ارمنی قره باغ کوهستانی در یک همه پرسی، جمهوری آرتساخ را اعلان کردند و در 28 دسمبر همین سال اولین انتخابات پارلمانی این جمهوری خود خوانده را انجام دادند. اما جمهوری آرتساخ را تنها ارمنستان برسمیت شناخت و هیچ کشور دیگر حاضر به شناسایی این جمهوری نشد. 
جنگ اول قره باغ کوهستانی با میانجیگری روسای گروه مینسک (روسیه، ایالات متحده آمریکا و فرانسه) شورای امنیت و همکاری اروپا در دسمبر 1994 با امضای آتش بس میان دوطرف پایان یافت.
پس از اعلام آتش‌بس در 24  دسامبر همین سال  پارلمان یا شورای عالی قره‌باغ، روبرت کوچاریان را به عنوان نخستین رئیس‌جمهور قره‌باغ انتخاب کرد. هر چند جمهوری آذربایجان، اعلان جمهوری و انتخابات قره باغ کوهستانی را که توسط ارمنی های این ایالت انجام یافت، رد کرد و نپذیرفت، اما باکو  در این دور اول جنگ از نظر نظامی ضعیف ظاهر شد و حتی برای مقابله با ارمنی ها به استخدام جنگجویان خارجی متوسل شد که آن نیز برای باکو پیروزی نظامی نیاورد.  جنگ اول قره باغ بسیار پرتلفات نیز بود که در نتیجۀ آن بیش از سی و پنج هزار نفر کشته شدند و در حالی که هزاران نفر زخم برداشتند، بیش از هشتصد هزار نفر دیگر در نواحی مورد مناقشه آواره و بی خانمان شدند.

جنگ دوم قره باغ:
آتش بس پس از جنگ اول قره باغ یک دهه پا برجا بود، اما این آتش بس به صلح پایدار میان طرفین و حل منازعۀ قره باغ نینجامید.  ارمنستان خواهان شناسایی حق تعیین سرنوشت برای ارمنی های قره باغ بود که اکثریت این ایالت را تشکیل می دادند و هم چنان خواستار این بود که قره باغ کوهستانی یک راه ارتباط زمینی به ارمنستان تحت حاکمیت باکو داشته باشد، خواستی که آذربایجان رد می کرد و قره باغ کوهستانی را بخشی از خاک خود می دانست. کشورهای دنیا و سازمان ملل متحد نیز قره باغ کوهستانی را بخشی از خاک آذربایجان می شناختند و از جدایی این ایالات به عنوان جمهوری مستقل و یا ادغامش به ارمنستان دفاع نمی کردند.  
فاصلۀ دیدگاه و سیاست دوطرف بر سر قره باغ و ادامۀ نه جنگ و نه صلح پس از آتش بس 1994، موجب اشتعال دوبارۀ آتش جنگ میان ارمنستان و آذربایجان در سال 2016 شد.  در اپریل همین سال یک جنگ شدید چهار روزه در منطقۀ قره باغ میان هر دو طرف درگرفت که علی رغم ده ها نفر تلفات، آتش بس برقرار شد و ادامۀ تنش از سوی طرفین با همکاری روسیه مدیریت شد. 

جنگ سوم قره باغ:
سومین جنگ بر سر قره باغ میان آذربایجان و ارمنستان در سپتمبر 2020 واقع شد. نکتۀ قابل تذکر این است که آذربایجان پس از آتش بس سال 1994 در جنگ اول قره باغ به تقویت ارتش و نیرونظامی خود پرداخت. از آن سال تا سومین جنگی که در خزان 2020 با ارمنستان برای تصرف قره باغ کوهستانی براه انداخت، روابط نظامی، امنیتی و سیاسی خود را با اسرائیل و ترکیه بسیار عمیق و گسترده ساخت. ترکیه و همچنان در نوسازی تسلیحات و توانمند سازی ارتش آذربایجان همکاری گسترده انجام داد. وقتی سومین جنگ قره باغ واقع شد، آذربایجان برخلاف جنگ نخست به پیروزهای چشمگیری دست یافت و بخش های زیادی از قره باغ کوهستانی و نواحی اطراف آنرا که در جنگ های دهۀ نود از دست داده بود، دوباره بدست آورد. هر چند ارمنستان در آغاز جنگ از دخالت مستقیم ترکیه سخن گفت و نیروهای ترکیه در کنار ارتش آذربایجان علیه ارمنی ها می جنگند، اما ترکیه این حمایت را کتمان نکرد و از ارمنستان خواست که به اشغال قره باغ کوهستانی خاک جمهوری آذربایجان پایان دهد.
سومین جنگ قره باغ با پیروزی های چشمگیر آذربایجان در اثر میانجیگری روسیه در حالی که ارمنی ها هفتادو پنج درصد مناطق تحت کنترل خود را در قره باغ کوهستانی از دست دادند، به آتش بس انجامید. روسیه یک نیروی میانجی صلحی متشکل از 1960 سرباز را در قره باغ کوهستانی مستقر کرد تا ناظر بر آتش بس و اجرای توافقات طرفین تا سال 2025 باشد. در توافقنامه گفته شده بود که قره باغ کوهستانی یا به ادعای ارمنستان جمهوری آرتساخ به عنوان بخشی از خاک آذربایجان دارای یک حکومت محلی خودمختار می باشد و از هرگونه تلاش برای جدایی طلبی امتناع می کند.  
آذربایجان که در سومین جنگ قره باغ احساس برتری نظامی و پیروزی می کرد، از آتش بس و توافقنامۀ صلح و حضور نیروهای روسیه به عنوان نیروهای حافظ صلح ناراض بود. از این رو بسیاری دولتمداران و نیروهای ملی گرای آذربایجان که تشویق و حمایت ترکیه را نیز با خود داشتند در صدد پیروزی کامل یعنی تصرف کامل قره باغ کوهستانی و خلع سلاح کامل ارمنی ها در این منطقه بودند. جنگ اوکراین که در فبروری 2022 با حملۀ روسیه بر این کشور آغاز شد و موجب حمایت غرب و ناتو از اوکراین گردید، آذربایجان را بیشتر از بیش وسوسه و تشویق کرد تا آخرین ضربه را به بقایای جمهوری آرتساخ و نیروهای مسلح ارمنی در بخش های باقی مانده از قره باغ کوهستانی وارد کنند و به پیروزی کامل دست یابند. 

جنگ چهارم و پیروزی سریع آذربایجان در منازعۀ قره باغ:
آنگونه که اشاره شد، درگیری و درماندگی روسیه در جنگ اوکراین که با تقابل تمام دنیای غرب و ناتو روبرو شد، آذربایجان را وسوسه و تشجیع کرد تا بدون توجه به حضور نیروهای روسی پاسدار صلح در قره باغ کوهستانی، ارمنی ها را در این منطقه تحت فشار بگذارد و گاه و بیگاه دست به حملات نظامی بزند. شاید رویگردانی هفته های اخیر ارمنستان از روسیه و این اظهارات نیکول پاشینیان صدراعظم ارمنستان که گفت اتکا به روسیه اشتباه استراتژیک بود و روسیه از پشت به ارمنستان خنجر زد و هم چنان انجام مانور مشترک نظامی با امریکا در خاک ارمنستان، باکو را بسوی آخرین جنگ برای پیروزی نهایی بر سر قره باغ کوهستانی برد. چونکه آذربایجان حدس میزد دیگر روسیه نه در موقعیتی است که از ارمنستان حمایت کند و بنا بر نزدیکی ارمنستان با امریکا نه تمایل و رغبتی به این حمایت دارد. حدسی که درست بود و روس ها پس از حملۀ ارتش آذربایجان به ارمنی های قره باغ کوهستانی در نزدهم سپتمبر 2023  که کمتر از 36 ساعت دوام کرد، ارمنی های قره باغ کوهستانی را در میز مذاکره با آذربایجان نشاندند، بدون آنکه دولت ارمنستان در این مذاکرات نقش و حضوری داشته باشد. مذاکراتی که فقط اعلان تسلیمی بقایای جمهوری آرتساخ  و خلع سلاح نیروهای آنها بود. در حالی که ارمنستان عضو سازمان پیمان امنیت جمعی برهبری روسیه بود و روسیه میباید ارمنستان متحد خود را در این سازمان مورد حمایت نظامی قرار میداد، اما روس ها ارمنی ها را تنها در میدان رها کردند و در جنگ های متعدد با آذربایجان از حمایت آنها روی گشتاندند. این بار روسیه در جنگ چهارم قره باغ که دارای نیروی میانجی صلح در مرکز این منطقه بود در نقش تسلیم دهندۀ نیروهای ارمنی قره باغ کوهستانی به آذربایجان نمایان شد. علی رغم آنکه پنج تن از نیروی های صلح روسیه در روز نخست جنگِ 36 ساعته با حملۀ آذربایجان کشته شدند که "ایوان کُوگان"، معاون فرمانده این نیروها در میان کشته شدگان قرار داشت.

جنگ چهارم قره باغ زمانی واقع شد که جمعیت یکصد و بیست هزار نفری ارمنی در قره باغ کوهستانی به ادعای خودشان و جمهوری ارمنستان جمهوری ارتساخ، "ساموئل شهرامانیان" را در دهم سپتمبر سال روان 2023 رئیس جدید حکومت شان به جای "آرائیک هاروتیونیان" انتخاب کردند.  ساموئل شهرامانیان بلافاصله پس از انتخاب خود در پارلمان منطقه قره‌باغ، از آذربایجان خواست که در مورد بازگشایی مسیرهای حمل و نقل به ارمنستان، به طور مستقیم مذاکره کنند، خواستی که آذربایجان تا ده روز دیگر به حملۀ نظامی پاسخ داد. حدود ۹ ماه پیش جمهوری آذربایجان گذرگاه لاچین را بست که یگانه راه ارتباط زمینی جمهوری ارمنستان به مرکز قره باغ کوهستانی  بود.
پس از انتخاب رئیس جدید توسط جامعۀ ارمنی قره باغ کوهستانی، ارمنستان دست به مانور مشترک نظامی با امریکا زد. ترکیه تعیین رئیس جدید قره باغ کوهستانی را نگران کننده خواند و آذربایجان آنرا محکوم کرد. جالب این است که پاکستان نیز این انتخاب را در قره باغ کوهستانی محکوم کرد و در کنار آذربایجان و ترکیه قرار گرفت. اما انتونی بلینکن وزیرخارجه امریکا از توسل به زور در حل موضوع قره باغ هشدار داد که روی سخنش با باکو بود. ولیکن وقتی باکو در یک جنگ سریع 36 ساعته منازعۀ قره باغ را در توسل با زور حل کرد، امریکا کاری انجام نداد و سکوت کرد. 

آذربایجان پس از تصرف کامل قره باغ کوهستانی:
این پرسش  پس از پیروزی آذربایجان در منازعۀ قره باغ کوهستانی بمیان می آید که باکو دیگر چه فکر و هوایی در سر دارد؟
 آیا آذربایجان به هدف نهایی اش رسید و دیگر با ارمنستان در صلح و آرامش زندگی می کند؟
 ارمنستان چه خواهد کرد و چگونه با آذربایجان کنار می آید؟ 
به نظر میرسد که آذربایجان در این جا و در مرز تسلط کامل بر قره باغ کوهستانی توقف نمیکند. آذربایجان و ترکیه می خواهند این پیروزی را با اتصال ترکیه از طریق دالان یا دهلیز زنگزور از خاک ارمنستان به آذربایجان تکمیل کنند، هدفی که آنها با صراحت و بدون هیچ ابهامی نیز بیان کرده اند. این به معنای تصرف بخشی از خاک ارمنستان  و تغییر بسیار جدی وضعیت ژئوپلیتیک در قفقاز جنوبی به نفع جمهوری آذربایجان و  به زیان ایران است. 
شواهد نشان میدهد که ارمنستان در وضعیت فعلی ناتوانی و شکست خود، دو هدف را در کوتاه مدت از اولویت های کار و مسئولیت خود میداند:
1 -  جابجایی ده ها هزار ارمنی های قره باغ کوهستانی که بسوی جمهوری ارمنستان فرار می کنند. نخست وزیر ارمنستان مدعی است که تصفیۀ قومی در قره باغ ادامه دارد و ارمنی ها اگر قره باغ را ترک نکنند در معرض نسل کشی توسط آذربایجان قرار می گیرند؛ هرچند الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان ادعا می کند که ارمنی های این منطقه بخشی از شهروندان آذربایجان هستند و ادغام مسالمت آمیز قره باغ کوهستانی به کشور در حال انجام است. 
وضعیت در قره باغ کوهستانی و در میان اکثریت جامعۀ ارمنی این منطقه که یکصدو بیست هزار جمعیت را تشکیل میدهند بسیار اضطراری است. مردم ارمنی در حال ترک خانه های شان و فرار بسوی جمهوری ارمنستان هستند و بیست و پنجم سپتمبر انفجار یک تانکر تیل در مرکز قره باغ کوهستانی شهر استپاناکرت(خانکندی) در میان موترهای آوارگان ارمنی بیست نفر را هلاک و بیش از سیصد تن را زخمی کرد. هزاران نفر به فرودگاه خانکندی که در مجاورت آن پایگاه نیروهای صلحبان روسیه است هجوم آورده اند تا به ارمنستان انتقال داده شوند. 
2 – جلوگیری از تصرف بخش دیگر از خاک ارمنستان به نام توسعۀ دهلیز اتصال ترکیه با آذربایجان که به دهلیز زنگزور معروف شده است. 
و اما ماجرای این دهلیز یا دالان زنگزور چیست که گفته می شود ممکن است ایران و ترکیه را بسوی جنگ ببرد؟ 

دالان زنگِزور، گام بعدی و خطرناک در منازعه:
زنگِزور منطقه‌ای است در شرق ارمنستان و در دامنه‌ کوه‌های به همین نام.  منطقۀ زنگزور حالا بخشی از ولایت سیونیک ارمنستان است. دالان یا دهلیز زنگزور از طریق خط آهن باکو را با نخجوان در غرب آذربایجان وصل می کند، خط آهنی که در زمان اتحاد شوروی کشیده شده بود. جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از کشور آذربایجان در غرب این کشور و در همسایگی با ایران و ترکیه قرار دارد که خاک ارمنستان، نخجوان را از آذربایجان جدا می کند. البته ترکیه فقط هفده کیلومتر با نخجوان در محلی به نام قره سو، مرز مشترک دارد. آذربایجان و ترکیه می خواهند دهلیز و گذرگاه اتصال زنگزور از نخجوان به آذربایجان از طریق ولایت سیونیک ارمنستان در جنوب این کشور بدون موجودیت و مزاحمت ایستگاه های بازرسی و تلاشی نیروهای ارمنستان، گشوده شده و توسعه یابد. این در واقع تسلط بر ولایت سیونیک ارمنستان و تصرف این ولایت از سوی آذربایجان است. در حال حاضر تنها مسیر ارتباطی میان باکو با نخجوان تنها از مسیر خاک ایران میسر است که ایران در مدت سی سال گذشته این مسیر را فراهم کرده است.
البته دهلیز یا دالان زنگزور کوتاه ترین مسیر حمل و نقل زمینی بین اروپا و آسیا را فراهم می کند و نقش مهمی در تجارت و اقتصاد منطقه و دو قارۀ آسیا و اروپا می تواند ایفا کند. بازگشایی و توسعۀ این دهلیز برای ترکیه بیشتر از همه سود فراوان دارد. ترکیه از این طریق به حوزۀ بحیرۀ خزر وصل می شود و این دهلیز به کوتاه ترین مسیرهای حمل و نقل زمینی بین ترکیه، آسیای میانه و چین تبدیل می شود. کشورهای آسیای میانه نیز از این دهلیز به خصوص با توجه به جنگ اوکراین برای داد و ستد با اروپا استقبال می کنند. این دهلیز، ارتباط زمینی بین بحیرۀ سیاه، قفقاز، آسیای میانه با هند، چین و دیگر کشورهای شرق و جنوب آسیا را نیز فراهم میکند. 
اما آذربایجان و ارمنستان دیدگاه و برداشت متفاوت از دهلیز زنگزور دارند. ارمنستان کنترل این دهلیز را حق حاکمیت ملی  در خاک خود میداند، در حالی که آذربایجان می خواهد این دهلیز بدون کنترل و نظارت ارمنستان باشد. ارمنستان همیشه مخالفت خود را  به آنچی که اذربایجان در مورد دهلیز زنگزور می خواهد، ابراز داشته است. هم چنان ممکن است که ارمنستان پس از تصرف کامل قره باغ کوهستانی توسط آذربایجان که احساس سرخوردگی و شکست می کند، تن به ایجاد دهلیز زنگزور ندهد. اما آذربایجان تهدید کرده  که این دهلیز را بصورت یک جانبه از طریق نظامی و زور با اشغال جنوب ارمنستان عملی خواهد کرد. این تهدید برای ایران بسیار خطرناک و غیر قابل قبول تلقی می شود. ایران در حالی که با احداث و توسعۀ دالان زنگزور نمی تواند مخالفت بسیار جدی و علنی داشته باشد، اما به شدت مخالف تصرف جنوب ارمنستان از سوی آذربایجان و تغییر مرزهای موجود است. آذربایجان این پیشنهاد را نیز مطرح می کند که دالان زنگزور از نقطۀ صفر مرزی میان ارمنستان و ایران عبور کند که این حالت نیز محروم ساختن ایران از همسایگی با ارمنستان است و تغییر وضعیت ژئوپلیتیک منطقه به زیان ایران می باشد. 
آیا پیروزی آذربایجان در منازعۀ قره باغ پس از سی سال منازعه و چهار جنگ، این کشور را بسوی اشغال جنوب ارمنستان می کشاند؟ 
اگر آذربایجان در صدد اشغال جنوب ارمنستان برآید تا یک پیوستگی جغرافیایی با نخجوان ایجاد شود و ترکیه نیز بتواند از راه زمین به باکو وصل شود، ایران از همسایگی با ارمنستان دور ساخته می شود و این وضعیت یک تهدید بسیار جدی برای تمامیت ارضی این کشور ایجاد می کند. ولایت های آذربایجان شرقی و غربی ایران هم مرز با جمهوری آذربایجان و ترکیه می شوند و این وضعیت می تواند ایران را در آینده بسوی تجزیه ببرد.
نکتۀ روشن آن است که آذربایجان بدون حمایت ترکیه نمی تواند جنوب ارمنستان را تصرف کند و حتی دهلیز زنگزور را بسازد و توسعه دهد. بازدید رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه روز بیست و پنجم سپتمبر سال روان 2023 از نخجوان و مذاکره با علی اف رئیس جمهور آذربایجان، عزم قاطع ترکیه را در ادامۀ حمایت از آذربایجان و توسعۀ دالان زنگزور نشان می دهد. اگر ترکیه در صدد تشکیل این دهلیز تا حمایت از اشغال جنوب ارمنستان توسط  آذربایجان برآید، احتمال درگیری نظامی میان ایران و ترکیه اجتناب ناپذیر می شود، مگر آنکه ایران دست های خود را بالا گرفته و همچون زمان معاهدۀ گلستان و ترکمن چای تسلیم شود. البته جمهوری اسلامی ایران در وضعیت مناسب از نظر سیاست های منطقه ای و بین المللی قرار ندارد و کشیده شدن پای آن در جنگ با آذربایجان و ترکیه به نفع تهران نیست. ممکن است یکی از فرصت های خوب برای ایران در این منازعه، بی میلی اروپا برای قدرتمندی بیشتر ترکیه باشد که اروپایی ها نمی خواهند ترکیه با اشغال بخشی از ارمنستان به گونه ای امپراتوری عثمانی را احیا کند. 
موضع  روسیه نیز در مورد گشایش و توسعۀ زنگزور به خصوص از طریق تسلط بر بخش جنوبی ارمنستان توسط آذربایجان با حمایت ترکیه نیز مهم است. آیا روسیه در این مورد در کنار ایران قرار خواهد گرفت؟ هر چند روسیه به تغییر مرزها میان دوکشور آذربایجان و ارمنستان مخالف است، اما به نظر نمیرسد که روس ها در وضعیت دشوار فعلی خود ناشی از جنگ اوکراین در کنار ایران قرار بگیرند.  روسیه برخلاف در موضوع دالان زنگزور با ترکیه همسویی بیشتر نشان خواهد داد تا با ایران. 

افغانستان و منازعۀ قره باغ:
نکتۀ جالب این است که افغانستان علی رغم دوری از منطقۀ منازعه و نداشتن مرز مشترک و حتی علایق و منافع مشترکِ قابل توجه، همیشه در این منازعه فعال بوده و دیدگاه و موقف خود را بیشتر به نفع آذربایجان و در حمایت از آذربایجان اعلان کرده است. در جنگ های نخست آذربایجان و ارمنستان بر سر قره باغ کوهستانی در سالهای نخست دهۀ نود، گلبدین حکمتیار رهبر حزب اسلامی افغانستان شماری از جنگجویان این حزب را به آذربایجان فرستاد تا در کنار ارتش این کشورعلیه ارمنی ها بجنگند.  پنجهزار نفر از جنگجویان حزب اسلامی به نام فرقۀ(لشکر) میوند در پایان سال 1992 از طریق پاکستان و ایران به آذربایجان فرستاده شدند که فرماندهی این نیرو را وحیدالله سباون رئیس استخبارات همان وقت حزب اسلامی به عهده داشت. تنظیم و اعزام این نیروها بدوش همایون جریر داماد حکمتیار و از اعضای رهبری حزب اسلامی بود که ادعا می کند حکمتیار در زمانی که مقام صدارات را در دولت افغانستان بدوش داشت به دعوت دولت آذربایجان فرستاد. براي هر سرباز فرقه مذکور پنجصد دالر امريکايي و براي هر صاحب منصب آن از 750 تا 1000 دالر حقوق پرداخته مي شد. در آن زمان اخباری از خودسری و نافرمانی این نیروها از مقامات نظامی و ملکی آذربایجان در جنگ شنیده می شد و هم چنان از اختلافات درونی قوماندانان این نیروها میان خود که نقش آنها را در تقویت نظامی نیروهای آذربایجان بی تاثیر می ساخت. شکایت کتبی و رسمی رحمت الله جمال قوماندان یکی از غندهای(هنگ) شامل در فرقه یا لشکر میوند مستقر در آذربایجان این را نشان میدهد. قوماندان رحمت الله جمال به حکمتیار رهبر حزب اسلامی می نویسد:
حضور شما پيشنهاد ميگردد اينکه به تعداد پانزده نفر مجاهدين مربوط غند(هنگ) من در آذربايجان بنا بر مشکل که در غند ايجاد شده بود نزد فرقه ميوند زنداني بودند و ايشان از تاريخ 23 مارچ 1994 به بعد الي رهايي شان معاش اخذ نکرده و نزد مسئول مالي ميباشد. اميد واريم در اين زمينه به مسئولين هدايت لازم بدهيد تا معاش(حقوق) برادران را انتقال نموده و تأديه بدارند که اسماي شان مطابق اين ضميمه ميباشد. حکتیار در پیشنهاد قوماندن جمال به ریاست مالی حزب اسلامی دستور میدهد که در مورد تادیۀ معاشات آنها و انتقال آن از موقعيت سباوون اجراآت عاجل صورت گيرد.
البته حضور جنگجویان حزب اسلامی در جنگ دهۀ نود نتوانست مانع شکست آذربایجان شود. هر چند این نیروها بیشتر از هفتاد نفر کشته دادند که بسیاری از این کشته شدگان در خاک آذربایجان دفن شدند. آن زمان ارمنی های قره باغ کوهستانی که با حمایت ارتش ارمنستان دست بالا داشتند، جمهوری آرتساخ را تشکیل دادند که بلافاصله از سوی ارمنستان به رسمیت شناخته شد. ارمنی ها در این جنگ ها نواحی اطراف قره باغ کوهستانی را نیز تصرف کردند. 
افغانستان در دوران جمهوریت بیست ساله با حضور نیروهای نظامی امریکا و ناتو هر چند که بصورت صریح از آذربایجان حمایت نمیکرد، اما به شناسایی مرزهای بین المللی از سوی دوطرف تاکید میکرد که این به معنی تاکید به حق حاکمیت آذربایجان بر قره باغ کوهستانی و غیر قانونی بودن جمهوری آرتساخ از سوی ارمنی های این منطقه بود. 
اما جالبتر این است که اکنون طالبان در مسند قدرت با صراحت و قاطعیت بیشتر حمایت خود را از آذربایجان اعلان میکنند و سخنگوی ارشد از قندهار پس از جنگ 36 ساعتۀ اخیرآذربایجان  در نزدهم سپتمبر سال روان 2023  در قره باغ کوهستانی این حمایت را ابراز کرد. آنها حمایت از آذربایجان را در همسویی با ترکیه انجام میدهند و همسویی با ترکیه را حتی در مخالفت با ایرانِ همسایه، به نفع خود میدانند. آنها در این سیاست، نگاه تاریخی و فرقه ای نیز دارند که به دوران عثمانی و صفوی برمیگردد که شاهان هوتکی قندهار با تصرف اصفهان پایتخت دولت صفوی در 1722 میلادی،  این دولت را سرنگون کردند  و خود را متحد دولت عثمانی سنی  در مقابل دولت صفوی شیعۀ ایران میدانستند.