(پيوسته به گذشته)
رهايی زندانيان سياسی و پيش شرط هاشم خان
تغير پاليسی رژيم خاندانی و انتقال صدارت به شاه محمود خان شامل تغيرات و اصلاحاتی بود که در آن رهايی تعداد کثيری، نه همه، زندانيان سياسی هم شامل بود.
يکی از موضوعات مهمی که بايد رژيم خاندانی نادرشاه قبل از انتقال صدارت از هاشم خان به شاه محمود خان راجع به آن تصميم ميگرفت، پيش شرط هاشم خان راجع به سرنوشت يک عده از زندانيان سياسی بود.
در اسناد آرشيف انگلستان راجع به اين پيش شرط هاشم خان ميخوانيم که «ترتیبات واگذاری زمام صدارت به شاه محمودخان تحت بحث بوده و طبق یک منبع اقداماتی اتخاذ خواهد شد تا اطمینان حاصل شود که وی [شاه محمود خان] در مورد زندانيان که توسط محمد هاشم خان زندانی شده اند، تلاشی ننمايد، زیرا اين زندانيان [سياسی و بدون حکم محکمه]خطری برای امنیت داخلی [بخوانيد رژيم خاندانی] شمرده ميشوند. یکی از گزارش ها حاکی از آنست که انتظار می رود او [شاه محمود خان] درين مورد يک تعهد نامۀ کتبی به اعليحضرت ظاهر شاه ارائه کندکه به اساس آن عدۀ مشخصی از زندانیان سیاسی را آزاد نخواهد کرد. به نظردپلومات های سفارت های خارجی در کابل ، و آنچه بسیاری از روشنفکران افغانستان در کابل آنرا بيان می‌کنند، خروج محمد هاشم خان از سیاست فعال، ضایعه بزرگی خواهد بود و فقدان این تعادل مغزی، در آينده برای افغانستان مشکلاتی را به همراه خواهد داشت. در عين حال ، هواداران شاه محمودخان، از جمله بسیاری از افسران ارشد اردو و بسیاری از رهبران قبیلوی و مذهبی، از انتصاب او به عنوان صدراعظم استقبال ميکنند، زیرا فکر می کنند که احتمالاً دسترسی به او آسانتر و مورد توجهش قرار خواهندگرفت، آنچه به یکباره توسط محمد هاشم خان رد می شد.» (آرشيف انگلستان، مکتوب سری شماره ۱۵ مؤرخ ۱۳ ماه اپريل ۱۹۴۶ سفارت انگلستان در کابل)
زندانيان سياسی رژيم خاندانی کی ها بودند؟
اين زندانيان سياسی از سال ها بدون تحقيق و حکم محکمه در زندان های مختلف رژيم خاندانی در کابل محبوس بودند. زنده ياد خالد صديق چرخی در جلد اول کتاب «برگی چند از نهفته های تاريخ در افغانستان» از زندانيان سياسی ذيل نام ميبرد که در دورۀ نادرشاه و هاشم خان صدراعظم زندانی بودند:
1. زندانیان سیاسی ذکور زندان های ارگ، دهمزنگ، سرای موتی و کوتوالی
عبدالهادی خان داوی
حاجی محمد انور خان بسمل
نایب سالارجانباز خان چرخی
محمد عمر خان چرخی برادر جانباز خان چرخی
محمد عثمان خان برادر جانباز خان چرخی
پیر محمد خان چرخی پسر جانباز خان چرخی
محمد علم خان چرخی پسر جانباز خان چرخی
محمد یحیی جان چرخی پسر جانباز خان چرخی
عبدالرحمن جان چرخی پسر جانباز خان چرخی
محمد عمر خان تاتا
محمد امین خان سفیر
عبدالشکور داوی
محمد سعید خان
میر سید قاسم خان
احمد جان رحمانی
عبدالله خان منصوری
محمد عمر خان پیلوت
فیض محمد خان ناصری
فتح محمد خان فرقه مشر
لالاسید میر خان
حبیب الله خان سر مامور
غلام دستگیر خان قلعه بیگی
عبدالصبور خان غفوری
عبدالغنی معلم
هاشم خان کارمند وزارت خارجه
محمد امیر خان ترجمان
قاری محمد ابراهیم خان صفا
محمد طاهر خان بسمل
محمد اسلم خان بسمل
محمد نعیم خان بسمل
محمد هاشم خان اختر
محمد اکبر خان اختر
محمد اسماعیل خان سودا
محمد اسماعیل خان پسر خلیفه نسیم
محمد نسیم خان
محمد یوسف خان حقیقی
عبدالغفار خان سرحد دار
عبدالغفور خان برادر سرحد دار
میر غلام محمد غبار
محمد سرور خان جویا
حسن خان جویا
سعدالدین خان بها
عبدالعزیز خان قندهاری مشهور به بابه مطبوعات
عبدالرحمن خان کارمند وزارت خارجه
غلام رضا خان ترجمان
سید احمد خان نایب سالار پسر شاه نور خان هزاره
غلام حیدر خان برادرش
لالا محمد ایوب خان
غلام نبی خان فرقه مشر معروف به چپه شاخ
میر فتح محمد خان فرقه مشر
نبی جان منصوری
ماما غلام انور خان
عبیدالله جان پسر ماما غلام انور خان
محمد جعفر خان ایوبی
محمد اکرم خان
عبدالحکیم خان رستاقی
غلام محی الدین خان انیس
محمد خالد خان انیس
فقیر جان پنجشیری
محمد عثمان خان ترجمان
محمد علی خان ترجمان
محمد عمر خان معلم
محمد حیدر جان نیسال
پاینده محمد خان کارمند وزارت خارجه
محمد اکبر خان پروانی
کرنیل حبش خان
صالح محمد خان پرونتا
محمد ابراهیم خان
محمد ایوب خان غوربندی
محمد کبیر خان غوربندی
محمد زبیر خان شاغاسی
حبیب الله خان شاغاسی
احمد شاه خان رئیس
گل احمد خان حاکم
عبدالاحد فدایی
غلام فاروق خان تلگرافی
عارف خان تلگرافی
حبیب الله خان تلگرافی
غلام صدیق خان تلگرافی
رحیم وردی خان تلگرافی
عبدالاحد خان رسام
محمد ابراهیم خان خلیل
فیض محمد خان کارمند وزارت خارجه
سید امیر خان فرقه مشر
ملک قیس خان و پسرانش [بشمول برادران و برادرزاده هايش]
پسران میر زمان خان (کنری)[بشمول برادر و پسرانش]
محمد یونس خان مهندس
ملک اصغر خان
میرزا شیر احمد خان
حاجی عبدالخالق خان معاون بلدیه
عبدالحمید خان مشهور به قندی آقا
محمد نبی خان برادر قندی آقا
محمد امان خان فراش باشی
غلام صفدر خان اعتمادی
محمد شریف خان ضیائی
محمد عثمان خان مغازه دار
غلام غوث خان افسر
شیر محمد خان انجنیر
غلام صدیق خان توخی
غلام غوث خان توخی
غلام محبوب خان توخی
عطا محمد خان پسر خالۀعبدالخالق
حکیم اسلم مهاجر
محمد رضا خان سنجری
حیدر علی خان متعلم قزلباش
محمد منیر خان منشی زاده
محمد کبیر خان منشی زاده
محمد کریم خان منشی زاده
عبدالله خان منشی زاده (شور)
داد محمد خان کوریر
محمد رحیم خان کوریر
غلام محمد خان متعلم
قربان علی خان پیزار دوز
سید عبدالله خان
صوفی فرنی هوتلی برادر سید عبدالله خان
عبدالودود خان انجنیر
میرزا عبدالقیوم خان مدیر بودجه
عبدالکریم خان
اعظم خواجه خان
محمد نعیم خان هوتکی
شاه رخ میرزا
عبدالصبور لغمانی
سید غلام حیدر پاچا
عبدالرزاق خان
محمد کریم خان حاکم اعلی
محمد حسین خان معاون لیسۀاستقلال
ماما عبدالواحد خان دگروال
صفر علی خان امنی
محمد اسحق خان امنی
عبدالقدیر خان کوهدامنی
محمد عزیز خان کوهدامنی
عبدالله جان متعلم مکتب نجات
محمد کریم خان کابلی
محمد عزیز خان توخی
محمد اسحق خان هزاره
محمد اسحق خان شاغاسی
محمد امان خان شاغاسی
غلام حیدر خان برادر محمود خان
عبدالغنی خان ترجمان
سید حسن خان فرقه مشر کنری
کرنیل شریف خان
غلام غوث خان رشاد
محمد ناصر خان رشاد
محمد یعقوب خان غند مشر توپچی
لالا کرنیل للندری
غلام حضرت پسر لالاکرنیل
غلام دستگیر پسر کرنیل
عبدالوهاب خان
عبدالغفار خان پسر عبدالوهاب خان
میر محمد نعیم خان هزاره
عبدالصمد صدیق پسر غلام صدیق خان چرخی
عبدالغفار صدیق پسر غلام صدیق خان چرخی
غلام دستگیر صدیق پسر غلام صدیق خان چرخی
خالد صدیق پسر غلام صدیق خان چرخی
عبدالعظیم پسر عبدالعزیز خان چرخی
عبدالله پسر مولاداد خان عموی عبدالخالق
عبدالرحمن پسر مولاداد خان عموی عبدالخالق
متهه سنگهـ از سکهـ های هندوستان
میر عنایت الله خان
عبدالحمید پسر عبدالعزیز خان، در سرای بادام فوت گردید
عبدالحبیب پسر عبدالعزیز خان، در سرای بادام فوت گردید
محمد حکیم داماد جانباز خان چرخی، در محبس ارگ فوت گردید
محمد امین خان، برادر تاتا
2. زندانیان سیاسی اناث خانوادۀ چرخی در زندان های سرای بادام، سرای علی خان و قلعچه
وزیر بیگم ملقب به شیرین بی بی همسر غلام نبی خان چرخی
مریم ملقب به کوکو جان همسر غلام نبی خان چرخی
بی بی جان ملقب به خواهر پادشاه خان همسر غلام نبی خان چرخی
شاه بی بی ملقب به خواهر اصیل خان همسر غلام نبی خان چرخی
ماه پرور ملقب به شاه بی بی همسر غلام جیلانی خان چرخی
گل شاه ملقب به شیرین بوبو همسر عبدالعزیز خان چرخی
هاجره ملقب به شیرین گل همسر عبدالعزیز خان چرخی
میرمن ملقب به کوکوگل همسر غلام صدیق خان چرخی
شاه گل ملقب به بی بی گل همسر غلام صدیق خان چرخی
عایشه صبیۀ غلام نبی خان چرخی
خدیجه [صبیۀ ؟] غلام نبی خان چرخی
عزرا [صبیۀ ؟] غلام نبی خان چرخی
حبیبه [صبیۀ ؟] غلام نبی خان چرخی
ناجیه نواسۀ غلام نبی خان چرخی
کبرا دختر غلام جیلانی خان چرخی
زبیده دختر غلام جیلانی خان چرخی
صالحه دختر غلام جیلانی خان چرخی
راضیه دختر غلام جیلانی خان چرخی
ملیحه دختر غلام جیلانی خان چرخی
رابعه دختر غلام جیلانی خان چرخی
عزیزه دختر عبدالعزیز خان چرخی
صدیقه دختر غلام صدیق خان چرخی
مستوره دختر غلام صدیق خان چرخی
بوبو مادر جانباز خان چرخی
حوا ملقب به بی بی گل همسر جانباز خان چرخی
گل شیرین همسر جانباز خان چرخی
خدیجه دختر جانباز خان چرخی
آمنه دختر جانباز خان چرخی
جنتو خانم محمد علم خان چرخی
بیگم ملقب به مادربهره ور همسر ماما غلام انور خان
گوهر جان ملقب به شیرین جان خانم میر عنایت الله خان
مامی مادر گوهر جان
بهرور دختر ماما غلام انور خان
شریفه دختر ماما غلام انور خان
طاهره دختر ماما غلام انور خان
گلناز خاله و خانم کاکای عبدالخالق
حفیظه خواهر کوچک عبدالخالق
آپه گل، خدمه
جوجو، خدمه
ریزه گل، خدمه
جانو، خدمه
زن ملنگ، خدمه
خانم، خدمه
3. زندانيان سياسی که به امر نادر شاه و برادرش محمد هاشم خان صدراعظم اعدام گردیده بودند
جنرال پینن بیگ خان
میرزا محمد اکبر خان
امیر الدین خان
عبداللطیف خان کوهاتی
محمد نعیم خان کوهاتی
عیسی خان قلعۀ سفیدی
تازه گل خان لوگری
سلطان محمد خان مراد خانی
محمد حکیم خان چاردهی وال
احمد شاه خان کندکمشر احتیاط
دوست محمد خان غند مشر پغمانی
سید محمد خان کندکمشر قندهاری
تاج محمد خان پغمانی
عبدالرحمن خان لودین رئیس بلدیه
غلام محی الدین خان آرتی (در پشاور به قتل رسید).
جنرال محمود سامی
نایب سالار غلام نبی خان چرخی
جنرال غلام جیلانی خان چرخی
وکیل محمد ولی خان دروازی
خواجه هدایت الله خان، رئیس تنظیميۀ هزاره جات
فرقه مشر شیر محمد خان
فقیر جان رئیس جنگلات
محمد مهدی خان، منشی اعلیحضرت امان الله خان
غلام ربانی چرخی، پسر غلام جیلانی خان چرخی
غلام مصطفی چرخی، پسر غلام جیلانی خان چرخی
عبداللطیف چرخی، پسر عبدالعزیز خان چرخی
عبدالخالق متعلم مکتب نجات، پسر خدا داد خان ناظر غلام نبی خان چرخی
محمود خان، متعلم مکتب نجات
علی اکبر خان
محمد حسین خان، برادرش
محمد ایوب خان، معاون مکتب نجات
غلام رسول خان، معلم سپورت
خدا داد خان پدر عبدالخالق، ناظر غلام نبی خان چرخی
مولا داد خان عموی عبدالخالق، ناظر غلام جیلانی خان و غلام صدیق خان چرخی
قربان علی خان، مامای عبدالخالق
میر عزیز
میر مسجدی
اعظم خواجه خان
ملک محسن، والی بچۀ سقأ
سید محمد، یاور بچۀ سقأ
شیرجان، وزیر دربار بچۀ سقأ
عبدالوکیل، سپه سالار بچۀ سقأ
عبدالغیاث، سپه سالار بچۀ سقأ
محمد محفوظ ، معین حربیۀ بچۀ سقأ
میرزا غلام قادر، محرر سید حسین
خواهر زادۀ حبیب الله بچۀ سقأ
محمد صدیق نایب سالار ، برادر وزیر دربار بچۀ سقأ
حبیب الله مشهور به بچۀ سقأ
سید حسین نایب السلطنۀ بچۀ سقأ
حمید الله، برادرش معین السلطنۀ بچۀ سقأ
مطابق به پيش شرط هاشم خان تمام زندانيان سياسی رها نشدند
زنده یاد سید هاشم صاعد، استاد پوهنتون کابل، بعد از ذکر نامهای چند تن از زندانيان معروف سياسی مانند براهیم صفا، بابه عبدالعزیز خان الکوزی، سرورجویا، خال محمد خسته، حقیقی قندهاری، افندی ترُکی، ابراهیم اوف که در دوران صدارت شاه محمود خان آزاد شدند، مينويسد«اما ازخانواده های ملک قیس و زمانی، تنها زنها و اطفال آنها رها شده و مردهای آنها به شمول عبدالسلام خان صافی [که با اين خانواده ها ارتباطی نداشته ويکی از رهبران قيام صافی های کنر بود- زمانی] در زندان باقی ماندند.» (دکترسید هاشم صاعد درنگی بر برخی دریافتها و رويداد های افغانستان در قرن بيستم ، چاپ فرانسه، صفحه ۹۶).
پدرمرحومم محمد ارسلان زمانی که با اعضای ديگر خانواده اش مدت ۱۳ سال زندان و ۸ سال تبعيد در ولايت هرات را سپری نموده بود، سالها قبل به جواب اين قلم که چرا اعضای خانوادۀ زمانی در دوران صدارت شاه محمود خان از زندان رها نشدند، اظهار داشتند که « در رابطه با رهايی زندانيان سياسی، قوماندان امنيه [که من اسمش را فراموش کرده ام-ع زمانی] به شاه محمود خان از خانوادۀ ما نيز يادآور شده بود. شاه محمود خان با عصبانيت و لهجۀ تند از او ميپرسد که اين به شما چه ربطی دارد. قوماندان امنيه ميگويد که چون آنها بی سرنوشت [بدون محاکمه] از چند سال بدينسو در زندان دهمزنگ بوده و من مسئوليت نگهداری آنها را دارم، لذا ياد آور شدم، و به من فرقی نميکند که شما آنها را عدام ميکنيد و يا رها ميکنيد. شاه محمود خان به او ميگويد که برو و از سردار محمد هاشم خان بپرس. وقتی قوماندان امنيه پيام شاه محمود خان را به هاشم خان ميرساند، هاشم خان در جوابش ميگويد به سردار شاه محمود خان بگوئيد، که وقتی من صدراعظم بودم، آنها را به زندان انداختم، حالا که شما صدراعظم هستيد، هر چه ميخواهيد، تصميم بگيريد. شاه محمود خان هم بعد از شنيدن اين جواب ميگويد، حالا خداوند به داد شان برسد». و بدين ترتيب خانوادۀ ما به شمول چند خانواده و افراد ديگر تا تقريباْ ده سال ديگر در زندان دهمزنگ و بعد از آن برای هشت سال تا ختم دورۀ صدارت سردار داؤد خان و نفاذ قانون اساسی جديد در تبعيد ميماند».
به اساس يادداشت های خانوادۀ زمانی، بازماندگان ذيل غازی ميرزمان خان کنری، که تعداد مجموعی شان بشمول وابستگان و خدمتگاران شان به (۳۲) سی و دو نفر ميرسيد، بعد از آزادی زندانيان سياسی در دوران صدارت شاه محمود خان هم رها نشدند:
جنرال خان محمد خان کنری، برادر غازی میرزمان خان و پسرانش عبدالقادر خان و محمد نادرخان زمانی.
شیر محمد خان کنری، پسر غازی میرزمان خان کو پسرانش مرحوم عبدالرحمن خان زمانی ، خوشحال خان و محمد غوث خان زمانی.
غندمشر عصمت الله خان پسر غازی میر زمان خان و پسرانش شيرعليخان زمانی و محمد يعقوب خان.
غندمشر گل محمد خان پسر غازی میر زمان خان و پسرش سکندر خان زمانی (در زندان فوت نمود).
حبیب الله خان زمانی پسر غازی میر زمان خان
محمد ارسلان زمانی پسر غازی میر زمان خان
خیر محمد خان زمانی پسر غازی میر زمان خان
یار محمد خان زمانی پسر غازی میر زمان خان
محمد هاشم خان زمانی پسر غازی میر زمان خان
البته بیش از ۸۵ نفر از زنان واطفال پائین تر از دوازده سال مدت یک ونیم سال را در توقیف زنانۀ ولایت کابل به سر بردند که برای اطفال وزنان خانواده های محبوسین سیاسی تخلیه شده بود و محبوسین نسوان جزائی آن زندان را به زندان جدیدی که در خانۀ ضبط شدۀ خان محمد خان کنری در قلعچه ساخته شده بود، انتقال دادند.
عطای لقب پدر دموکراسی به شاه محمود خان
به نظر محقق و نويسنده پر کار افغان، آقای پامير پيکار «علل و اسباب این جابجایی مهُره ها هرچه باشد، سردارشاه محمود خان کاکای دیگرشاه، بتاریخ نهم ماه می سال ۱۹۴۶میلادی بعنوان صدراعظم جدیداعلان شد… دراین شکی نیست که جابجایی مهُره ها درسطوح بلند دولتی، همیشه با یکسلسله تغییرات و تبدلات سیاسی و اقتصادی و ... توأم میباشد، پس سردارشاه محمود خان که ازیکطرف به منظورارضای مقام های امریکایی و سازمان ملل درخارج افغانستان وازسوی دیگر، بخاطر بقای بیشتر حاکمیت خاندان حاکم و دلجویی ازمردم آزرده و کوبیده شده درداخل کشور، بجای برادرمستبد خویش نشسته بود، ناگزیربود دست به یک سلسله اقدامات و اصلاحات لازمه بزند. بنابرآن، امررهایی یکتعداد اززندانیان بیگناه (مشمول زن و مرد) را اززندان های جهنمی هاشم خان صادرنمود، استفاده ازقین و فانه وغلُ وزنجیر و شکنجه در زندانها را ممنوع اعلان کرد، برخی اززندانیان آزاد شده و دانشمند را بکارهای دولتی گماشت، اجازه داد تا پروسه ی انتخابات بلدیه و پارلمان براه افتد، نشر و پخش بعضی از نشریه های آزاد (شخصی و تشکیلاتی) را پذیرفت و درکلُ، راه و روش نرمترسیاسی نسبت به هاشم خان درپیش گرفت». (پيکار پامير، استبداد سردارمحمد هاشم خان و پیامد های آن درافغانستان... صفحات ۲۴۰و ۲۴۱)
آقای پيکار ازينکه حتی شاه محمود خان ازطرف یکعده ازهموطنان خوشبین و یا خوشباورما، لقب «پدر دموکراسی» یافت،علاوه ميکند که «تردیدی وجود ندارد که روشهای جدید سیاسی و تبلیغاتی سردارشاه محمودخان درمقام صدارت، آنهم پس ازهفده سال خود کامه گی و حاکمیت استبداد سیاسی درافغانستان، یک سلسله خوشبینی ها و امید ها و جُنب و جوش فکری و اجتماعی را میان اقشارمختلف جامعه ببار می آورد. بربنیاد همین خوشبینی های ایجاد شده بود که بخصوص روشنفکران افغانستان تصورنمودند که دیگردوران سیاه استبداد دولتی سپری شده و نوبت به اصلاحات اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی رسیده و زمینه ی مصوونیت های فردی وآزادی های قلم و بیان ... فراهم آمده است. درحالیکه نیت وطینت خاندان حاکم هرگز مقتضی پذیرش چنین تحول دموکراتیک نبود. (همانجا، صفحات ۲۴۱و ۲۴۲).
(ادامه دارد)
