1 - مقدمه
اقلیم شناسی یکی از شعبات مدرن علوم طبیعی ست، که بیشتر در چوکات علوم جغرافیائی مورد مداقه و تحقیقات قرار می گیرد و از زمانه های دور در بخشهای متعدد حیات اجتماعی اثر گذاشته است. حتی حوادث و واقعیات زمانه های جیالوجیک نشان می دهند،
که با دگرگونیهای اقلیمی عدۀ بی شماری از حیوانات و نباتات از صحنۀ حیات محو شده اند و بر جای آنها زنده‌جانهای دیگری که با اوضاع و احوال جدید اقلیمی سر سازگاری داشتند، پا بر صحنۀ گیتی گذاشته اند. همچنین در زمانه های دور، مدنیتهای متعددی بر اثر تغییرات اقلیمی یا بکلی از بین رفته اند و یا اینکه در زیر خاک دفن شده اند. به همین ترتیب تمدنهای کهن نشان می دهند، که اینها بنابر بر اوضاع مساعد اقلیمی، به چه سرعتی رشد کرده اند و با چرخشهای اقلیمی چطور از میان رفته اند. آثار کهن تاریخی در مصر قدیم، بین‌النهرین، مخصوصاً بابل شاهد این مدعا اند.
با پیروزی انقلاب صنعتی، مخصوصاً با پیشرفت سریع آن در قرن 20 و بکار برد مواد انرژی فوسیل که باعث بروز گاز های گلخانه‌ئی و تغییرات شگرف آب و هوا، مخصوصاً بلند رفتن درجۀ حرارت در کرۀ زمین، شدند، اهمیت اقلیم شناسی بالا گرفت. با همین تحولات اقلیمی از یک جانب خشک سالیهای پیهم اتفاق می افتند و از جانب دگر آبخیزیهای دوامدار و سیلابهای مدهش به وقوع پیوسته، در نتیجۀ ذوب شدن برفهای دائمی و یخچالهای قطبی سطح آب اوقیانوسها بالا می رود، که بر اثر آن عده ای از کشورها مانند بنگلا دیش، جزائر مَلیدیف و غیره با مشکلات و مصائب زیادی دچار شده اند.
دوست ارجمندم آقای داکتر محمد داود رفیق پور با درک اهمیت موضوع و با در نظرداشت مطالب بالا، حتی در زمان تحصیل، در اندیشۀ آن بودند تا در مورد اقلیم شناسی تحقیق نمایند. این موضوع برای او چنان مهم بود، که کار دپلوم خویش را تحت عنوان "تجزیه و تحلیل ریزش بارانها در افغانستان - تلاش برای تقسیمبندی مناطق مختلف اقلیمی کشور" نوشتند. با اهمیت روز افزونی که موضوع اقلیم شناسی در دهه های اخیر کسب کرده، آقای رفیق پور را واداشت، که در سال 2024 کتاب حجیمی راجع به "اقلیم شناسی" بنویسند،که در جزوۀ حاضر معرفی می گردد.
2 - محتوی کتاب
کتاب اقلیم شناسی نخست‌تر از همه منحیث یک کتاب درسی برای رشته های جغرافیا و مترولوژی در پوهنتونهای افغانستان در 22 فصل در قید 298 صفحه به صورت سلیس و روان به زبان دری نوشته شده. برای درک قضایای بغرنج اقلیمی، بسیاری مطالب در اشکال، دیاگرامها، نقشه ها و پروفیل ها رؤیت داده شده اند تا درک آن برای خوانندگان آسان گردد.
در بخش اول کتاب، در فصلهای اول تا سوم به مبادی اقلیم شناسی عمومی، مخصوصاً سیستم اقلیم زمین، اتموسفیر و تأثیرات آن بالای نور آفتاب پرداخته می شود. در فصل چهارم تا ششم کتاب روی طیف نوری، شدت، بیلانس و انواع تشعشع، وضعیت و تقسیمات ساحات گرما، حرارت هوا و نوسانات زمانی و مودلهای ارزیابی آنها صحبت صورت می گیرد. موضوعات دوران آب، تقسیمات زمانی و مکانی رطوبت، تبخیر، تشکیل و انواع ابرها، بارانها، سَیر سالانه و تقسیمات آنها، طوفانها، فشار هوا و انواع بادها، دوران اتموسفیر و دگرگونیهای آن در فصلهای هفتم تا دهم شرح داده می شود.
در بخش دوم کتاب، اقلیم شناسی منطقه‌ئی مورد ارزیابی قرار گرفته. در فصلهای 11 تا 14 روی اوضاع جوی مناطق مختلف، پدیدۀ مانسون و گردبادهای حاره‌ئی، اقسام اقلیمها در مناطق مختلف جهان صحبت صورت می گیرد. در این بخش همچنین یک فصل جامع در مورد اقلیم افغانستان نوشته شده. در فصلهای 15 و 16 کتاب، روی نوسانات و تقسیمات اقلیمی مفصلاً بحث می شود.
بخش سوم کتاب حاوی اقلیم شناسی اختصاصی است که در فصل 17 اقلیم ساحات کوچک، مانند اقلیم شهر ها و اقلیم شناسی کشاورزی، توضیح داده می شود. در فصل 18 تاریخچۀ اقلیم و در فصل 19 تغییرات اقلیمی و عواقب آن مورد مداقه قرار می گیرد. فهرست نشرات در فصل 20 آمده، که در آن 278 منبع و مأخذ معتبر که به زبانهای مختلف اروپائی تحریر شده اند و در تدوین این کتاب از آنها استفاده شده، درج گردیده. فهرست رهنما به زبانهای انگلیسی و دری در فصلهای 21 و 22 کتاب، این اثر جالب را به پایان می رساند.
3 - مثالهائی از متن کتاب
1.3 - دوران آب در کرۀ زمین
در این مورد، در نخست در مورد رابطۀ آب در سیستم اقلیمی زمین–اتموسفیر با حرارت و سپس در خصوص دوران آب در طبیعت و منابع آبی کرۀ زمین صحبت صورت گرفته، روی سه عامل اساسی دوران آب یعنی بارندگی، تبخیر و جریانات سطحی مکث گردیده و به بیلانس آب پرداخته می شود. سپس نقش بخارات آب در اتموسفیر مورد ارزیابی قرار گرفته پارامترهای رطوبت مطلقه، رطوبت مخصوص و رطوبت نسبی، تبخیر و شیوه های اندازه‌گیری آنها شرح داده می شود. تقسیمات زمانی و مکانی رطوبت و نوسانات آنها، تبخیر، انواع و طرق اندازه‌گیری و محاسبۀ آن با تقسیمات آن در روی زمین به تفصیل توضیح داده می شود. آنگاه پروسۀ تراکم و تشکیل ابر ها و انواع و تقسیمات فضائی آنها مورد بحث قرار می گیرند.
تقسیمات حد اوسط سالانۀ تبخیر واقعی از روی ابحار به سانتی متر در سال بین سالهای 1985 تا 2015
2.3 - اقلیم شناسی منطقه‌ئی
در مورد اقلیم شناسی منطقه‌ئی در گام نخست به اقلیم مناطق حارۀ گرم، سرد، مرطوب و خشک پرداخته شده و نقش تشعشع آفتاب و حرارت در این مناطق به تفصیل بیان می گردد. آنگاه انواع اوضاع جوی، بارانهای همراه با رعد و برق، بارانهای شدید و دراز مدت، جریانات بحری، تشکیل بادهای خشکه‌ئی و بحری و انواع بادهای مانسونی، فشار هوا و عوامل گردبادهای حاره ئی به تفصیل مورد مداقه قرار می گیرند. بعداً به شرح اقلیمهای مشکلزا در مناطق حاره، منجمله در خلیج گینی در افریقا، شمالشرق برازیل، صحراهای ساحلی و صحرا های قاره ئی پرداخته می شود.
دوران اتموسفیر بالای قارۀ افریقا در ماه جولای و به وجود آمدن مناطق صحرائی.
3.3 - تغییرات اقلیم
در این رابطه در قدم اول تذکر داده می شود، که تغییرات اقلیمی از زمان پیدایش زمین بدینسو موجود بوده، لاکن این تحولات اقلیمی بطی بوده و در مناطق مختلف تأثیرات متفاوت داشته است. اما با انقلاب صنعتی، پروسۀ گرم شدن اتموسفیر، مخصوصاً در عصر حاضر، به سرعت افزایش یافته. چنانکه در دهه های اخیر در اروپای وسطی بروز وقایع ناگوار اقلیمی به صورت تقریبی 20 برابر شده است. در این فصل کتاب دلیل گرم شدن هوای زمین نه تنها افرازات گاز های گلخانه‌ئی بر اثر سوخت مواد حامل انرژی فوسیل پنداشته می شود، بلکه به فعالیت آتشفشانها، تغییرات در سطح آفتاب و تعاملات درونی اقلیم (مثلآً پدیدۀ El Niño) نیز اشاراتی صورت می گیرد. در این رابطه نقش گاز های گلخانه‌ئی و فعالیت آتشفشانها برجسته می گردد و انسانها عامل تغییرات اقلیمی شناخته می شوند، چنانکه سالانه بر اثر مصرف مواد حامل انرژی فوسیل حدود 30 گیگا تن کاربن دای اوکساید به اتموسفیر افراز می گردد.
در فصل تغییرات اقلیم بعداً به عواقب آن پرداخته شده، بیان می گردد، که اگر درجۀ حرارت اتموسفیر به طور اوسط از 1,4 درجۀ سانتی گرید بیشتر شود، در این صورت خشک سالیهای مزید و مصیبتهای دیگر اقلیمی رونما خواهند گردید.
تغییرات حد اوسط درجۀ حرارت هوا در نزدیکی سطح زمین (در خشکه‌ها و ابحار) در مقیاس جهانی از 1880 الی 2020 میلادی در مقایسه با حد اوسط درجۀ حرارت برای یک زمان مُرَجِع از 1901-2000 که بیانگر گرم شدن سرتاسری اقلیم است.
4 - پایان سخن
کتاب اقلیم شناسی زمانی آمادۀ نشر شد، که بیست و هشتمین کنفرانس مؤسسۀ ملل متحد در مورد تغییرات اقلیم در شهر دوبی پایتخت امارات متحدۀ عربی از تاریخ 30 نوامبر تا 12 دسامبر سال 2023 دایر گردید، که در آن 180 نفر از سران دولتها و حکومتهای جهان حضور بهم رسانیدند. در این کنفرانس جمعاً حدود 70 هزار نفر اشتراک نمود. ازینرو موضوع اقلیم شناسی و مخصوصاً تغییرات اقلیمی، اهمیت بیشتر پیدا می کند. بنابر این می توان ازین کتاب برای امور پلان گذاری، مخصوصاً برای به دست آوردن انرژی از نیروی باد و نور خورشید، امور زراعت، باغداری و مالداری استفاده کرد. مضاف بر این، کتاب مذکور برای پیشبینی و چگونگی ظهور سیلابها، توفانها و وزش تند بادها و گردبادها و تقلیل خسارات ناشی از آنها اهمیت بسیار دارد. خواندن این کتاب جالب نه تنها برای دانش آموزان و محققان و محققین امور اقلیم شناسی، بلکه برای همۀ آنانیکه به دانستن تغییرات اقلیمی، که اینک بشریت را به پرتگاه مصائب و آفتهای بزرگ کشانیده است، نیز سودمند می باشد. علاوه بر این، برای آنانیکه می خواهند خسارات تغییرات اقلیمی را در افغانستان کاهش دهند، نیز کمک می نماید. بنابران جا دارد که از زحمتکشیهای پردوام جناب داکتر رفیق پور ابراز سپاس کرده، مؤفقیتهای بیشتر او را آرزو نمایم.
علاقه مندان می توانند این کتاب را از لینک زیر داونلود نمایند:
https://www.researchgate.net/profile/M-Daud-Rafiqpoor
