تلاش مقامات عاليرتبه انگليسی برای نجات مصطفی صغير از اعدام
در قسمت اول اين مضمون دو سند از آرشيف انگلستان معرفی شد. سند اول راجع به اعترافات مصطفی صغير بود. او اعتراف نموده بود که مستقيما در خدمت وزارت خارجۀ انگلستان ماموريت ترور مصطفی پاشا بعدا” ملقب به اتاترک را داشت و يکی از کسانی بود که به دستور وزارت خارجۀ انگلستان امير حبيب الله خان را در کابل ترور کرد.
سند دوم هم کاپی يک تلگرامی بود که به تلگرام های تبادله شدۀ متعدد ديگر بين مقامات بريتانوی درقسطنطنیه و لندن راجع به اعدام مصطفی صغير اشاره ميکرد.
اينکه چرا مقامات عاليرتبۀ انگليس برای نجاتش تلاش کردند قابل تاٴمل ميباشد:
لوئیس دوپری Dupree Louis افغانستان شناس معروف امریکائی در رابطه با تلاش بريتانوی ها برای نجات مصطفی صغير ازاعدام مينويسد که «امير حبيب الله خان در ۲۰ فبروری ۱۹۱۹ در دوران سفری برای شکار درنزديکی تيرگری [کله گوش لغمان] توسط يک قاتل نامعلوم کشته شد. شايعات تعداد زيادی را با توطئه قتل ربط ميدهند. روسها اتهام را بر بريتانوی ها وارد می کنند که یک قاتل بنام "مصطفی صغیر را استخدام کرده بودند... این شخص بعداً در ترکیه به اتهام سوء قصد به جان مصطفی کمال اتا ترک دستگير و حین محاکمه در ۱۹۲۲ در انقره ضمن اقرار به دیگر جنایات خود، اعتراف کرد که امیر حبیب الله را نیز به قتل رسانیده است. مصطفی صغیر، با آنکه بريتانوی ها تلاش کردند او را نجات دهند، اعدام گردید. حتی پادشاه [انگلستان]جورج پنجم با ارسال یک پیام به اتاترک خواهان عفو او شد». (دوپری، لوئیس - افغانستان ـ بزبان انگلیسی، چاپ سال ۱۹۹۷ یونیورستی اکسفورد در پاکستان، صفحه ۴۳۵).
درآرشيف انگلستان اسناد زيادی در رابطه با موضوع اعدام مصطفی صغير موجود اند، که مهمترين آن تلگرام های شماره ۳۶۶، ۳۷۰، ۳۷۹، و ۳۸۰ تبادله شده بين رتيگن سرپرست کميشنری عالی بريتانيا در قسطنطنيه و کرزن وزير امور خارجۀ انگلستان ميباشد.
در يکی ازين تلگرام ها به کوشش ديگری اشاره شده است. کوششی که توسط هوراس جورج مونتاگو رامبولد به تاريخ ۱۲ ماه می ۱۹۲۲ صورت گرفت .
ايچ . رامبولد، یک دیپلومات برجسته بریتانوی بود. اين ديپلومات کارکشتۀ انگليس با سوابق کاری در لاهه، قاهره، تهران، ویانا، مادرید، مونیخ و توکيو، در طول جنگ جهانی اول در برلین، زمانی که سفیر، ادوارد گوشن، به رخصتی رفت، مسئول سفارت بریتانیا بود. پس از جنگ جهانی اول، به عنوان سفیر در برن خدمت کرد و در سال ۱۹۱۹ سفیر پولند شد. او که به عنوان کمیشنر عالی در قسطنطنیه نقش مهمی ایفا ميکرد و در آنجا معاهده لوزان را به نمایندگی از امپراتوری بریتانیا امضا کرد.
رامبولد از جملۀ کسانی بود که در دوران محاکمۀ مصطفی صغير از بيکر سامی خواست تا وی را تحت معاهدۀ اسيران جنگی به انگليس ها سپرده و از مرگ نجات دهد.
بيکر سامی سیاستمدار ترک تباری بود که در دورۀ حساس تاریخ ترکیه نقش‌های مهمی ایفا کرد. او پس از جنگ جهانی اول یکی از اعضای برجسته انجمن کاراکول Karakol society ، یک سازمان مخفی ملی گرای ترک، شد.
هنگامی که نیروهای متفقین استانبول را در ۱۹۲۰ اشغال کردند، و اتاق نمایندگان عثمانی تعطیل شد، بيکر سامی یکی از ۷۰ نمایندۀ ملی گرا بود که به انقره نقل مکان کرد و عضويت مجلس ملی کبیر ترکیه را که به تازگی تأسیس شده بود، به دست گرفت، و بعد به عنوان اولین وزیر امور خارجۀ ترکیه خدمت کرد.
اين نمونه های تلاش انگليس ها برای نجات دادن مصطفی صغير از مرگ نشان ميدهد که او بايد برای انگليس ها اهميت زيادی داشته باشد، و کارنامه هايش را نبايد داستان های خيالی دانست.
مصطفی صغير کی بود؟
شخصی بنام مصطفی صغیر که در بعضی از نشرات به نام های Mustafa Saghir, Mustapha Saghir، Mustapha Sagir، مصطفی ساگير، مصطفی ساگر و حتی مصطفی ساغر هم ذکر شده است، يکی از جواسيس هندی الاصل بريتانيا بود. ظفر حسن آيبک در کتاب خاطراتش (افغانستان از سلطنت امير حبيب الله خان تا صدارت سردار محمد هاشم خان) که توسط دانشمند محترم فضل الرحمن فاضل از لسان اردو به دری ترجمه شده است، او را بنام جاسوس مشهور انگليسی مصطفی صغير يا کوچک ذکر نموده که انگليس ها او را در لباس نمايندۀ جميعت خلافت هند، برای قتل مصطفی کمال پاشا اتاترک به ترکيه فرستاده شده بود . (ص ۱۶۸). لذامعلوم ميشود که طرز نوشتن درست اين نام مصطفی صغير ميباشد.
قبل از آنکه به بحث نقش مصطفی صغير در کشتن امير حبيب الله خان بپردازيم، لازم ميدانم برای شناخت بيشتر اين شخص به يک منبع معتبری مراجعه کنيم که به لسان انگليسی در کتابخانه های معتبر پوهنتون های انگلستان و امريکا برای استفاده در تحقيقات تاريخی در دسترس محققين قرار دارد.
اين منبع کتابی است به نام «سیاست شرقی شوروی و ترکیه، ۱۹۲۰ تا ۱۹۹۱: سیاست خارجی شوروی، ترکیه و کمونيزم» توسط بولنت گوکای Bülent Gökay، که در آن از اسناد آرشيف های انگلستان و شوروی استفاده شده است .
بولنت گوکای ، مؤلف اين کتاب، یکی از چهره های اکادميک و محقق برجستۀ است.، که در حال حاضر سمت استادی روابط بین الملل در پوهنتون کیل انگلستان را بر عهده دارد. او در سال ۱۹۹۶ پس از خدمت به عنوان محقق فوق دکتورا در کالج ولفسون کمبریج، به پوهنتون کیل پیوست. سفر تحصیلی او همچنین شامل تدریس در کالج بیرکبک لندن، پوهنتون شمال لندن و پوهنتون کمبریج است. ساحۀ تخصص بولنت گوکای حوزه های مختلفی از جمله تاریخ اتحاد جماهیر شوروی، انقلاب روسیه، جمهوری وایمار، اروپای شرقی، بالقان، استخبارات و سیاست بین الملل را در بر می گیرد.
کتاب‌های برجستۀ که توسط بولنت گوکای تألیف شده است عبارتند از «سیاست نفت خزر»، «اروپای شرقی از سال ۱۹۷۰»، «امپریالیزم جدید آمریکا: جنگ بوش علیه ترور و خون برای نفت» و « سیاست شرق شوروی و ترکیه، ۱۹۲۰ تا ۱۹۹۱ . او همچنان به عنوان رئیس کمیتۀتحریریه مجله مطالعات بالقان و شرق نزدیک و موسس و سرمنشی مجله Global Faultlines است. بولنت گوکای مينويسد:
«جاسوس انگليسی درانقره» يک عنوان فرعی اين کتاب ميباشد که مؤلف آنرا با استفاده از آرشيف های انگلستان و شوروی تهيه نموده است .
ترجمه :
«اوایل سال ۱۹۲۱ و محل صحنه انقره پایتخت ترکیۀ ناسیونالیست بود. مقامات کمالیستی یک شهروند بریتانوی متولد هند به نام مصطفی صغیر را دستگیر کردند. کسی که به عنوان نماینده کنفرانس خلافت پشاور به انقره رفته بود، تا همدردی مسلمانان هند را برای جنبش ملی ترکیه ابراز کند. او به اتهام بسیار جدی جاسوسی محاکمه شد.
مصطفی صغيردر جریان محاکمه اعتراف کرد و به تفصیل طرح تبلیغات طرفدار انگلیس توسط ايجنت های انگلیسی در استانبول و انقره را شرح داد.
بر علاوه، متهم اسامی برخی از افسران برجسته انگلیسی را که جوانب اصلی آن طرح بودند، ذکر کرد. وی همچنین از کمیتۀ مخصوصی نام برد که مؤظف به ترور مصطفی کمال بودند. مقامات کماليست گزارش دادند که اسناد مهم و مدارک دیگری که جرم متهم را ثابت می کند، به دست آمده است. اعترافات و دسترسی به اين اسناد باعث شد تا بتوانند جاسوس انگلیسی را کشف کنند. با این حال آنها از ارائه جزئیات بیشتر خودداری کردند و نگفتند چگونه این اطلاعات به دست آنها رسیده است. در پایان محاکمه مصطفی صغير مجرم شناخته شد و بلافاصله اعدام شد.
مصطفی صغير مرد جوانی با قد متوسط و خوش تیپ بود که در اوایل سال ۱۹۲۱ وارد استانبول شده بود. او در استانبول به ترکی و انگلیسی کامل صحبت می کرد و در هوتل «کروکر» نزدیک قصر انگلیسی «تيپيباسی» اقامت داشت. او موفق شد با تعدادی از افسران برجستۀ ترک که از جنبش مقاومت در انقره حمایت می کردند روابط نزدیک برقرار کند.
صغير به زودی به عنوان یک مسلمان هندی ضد امپریالیست شناخته شد که برای حمایت از جنبش مصطفی کمال به ترکیه آمده بود. صغيرتوسط مقامات انگلیسی در استانبول دستگیر شد و به مدت ۱۷ روز در زندان ماند. بلافاصله پس از آزادی او، عناصر ملی‌گرا به او کمک کردند تا به انقره برود، جایی که او به عنوان یک قهرمان مورد استقبال قرار گرفت و در هوتل حریت در طبقه بالا برايش جا داده شد.
مصطفی صغيردر طول دو هفته اقامت خود در انقره با تعداد زیادی از رهبران کلیدی ملی گرا از جمله مصطفی کمال ملاقات کرد. او خود را به عنوان رهبر مسلمانان هند معرفی کرد و يک تعداد نامه های حمایتی از طرف مسلمانان هند را نشان داد. صغيردو هفته پس از ورودش به انقره و زمانی که در اوج محبوبیت خود قرار داشت، به طور ناگهانی توسط نیروهای اطلاعات ملی دستگیر شد. او در طول ۱۰ روز تحقيقات اعتراف کرد که یک جاسوس بریتانوی در انقره بوده، که هدف مشخص آن قتل مصطفی کمال و توقف جنبش ملی گرای ترکیه بوده است.
بعد از اعدام صغير، حکومت انقره آخرین نامه اش را به قونسولگری بریتانیا ارسال کرد. او درين نامه گفته بود که «من هميشه به حکومت انگلیس وفادار مانده ام. در جريان محاکمۀ دوسيه ام هيچ معلومات مهم و حساس مربوط به حکومت انگليس را نداده ام. من تا آخرين نفسم به بريتانيا و امپراتوری هند وفادار ماندم. من برادرم را، که در مکتب است، به رحمت دولت انگلیس می سپارم.
بعداً در ماه می آقای راتیگان از کمیشنری عالی بریتانیا، در قسطنطنیه يک تلگراف محرمانۀ به وزارت خارجۀ بریتانیا فرستاد و گفت که مصطفی صغير واقعاً یک جاسوس است و بنابراین اعدام او را نمی‌توان به بصورت خاص يک هیولا تلقی کرد».
مؤلف کتاب علاوه ميکند که «تا اینجا این کاملاً ساده است. با این حال برخی از اسناد منتشر شده پس از پایان رژیم شوروی در مسکو به اين دوسيه ابعاد دیگری می دهد و نشان می دهد که این دستگاه ااستخباراتی شوروی بود که حکومت انقره را برای کشف نقشه بریتانیا در مورد فعالیت های مصطفی صغير راهنمایی کرد. آنها همچنین نشان دادند که شواهد مستند در مورد مصطفی صغير را حتی قبل از ورود او به انقره به ترک ها داده بودند».
مؤلف می افزايد که «جالب اینجاست که در جون ۱۹۲۱ در مجلس عوام [بريتانيا]، يک نماينده به اسم آورمبسبی آز وزارت امور خارجه پرسید که آیا ارتباط شوروی در کل ماجرای مصطفی صغير وجود دارد یا نه. نماینده وزارت خارجه از پاسخ دادن خودداری کرد و بحث درهمان نقطه پایان می یابد. واضح است که انگلیسی ها مشکوک بودند که ممکن است اطلاعات استخباراتی را شوروی به ترک ها داده باشد».
مؤلف از خود ميپرسد که «حالا چرا این دوسيه مهم است، و غير از آنکه با سرنوشت ناگوار یک ايجنت و مامور مخفی ارتباط دارد، در رابطه با روابط بین المللی بعد از جنگ درمنطقه به ما چه می گوید؟
اولتر از همه این اتفاق نشان می دهد که شوروی تا چه اندازۀ در عمق حوادث ترکیه پس از جنگ درگیر بوده است و دوم اینکه به ما این تصور را می دهد که چگونه کارهای استخباراتی در روابط بین المللی در شرق نزدیک نقش داشته است». («بولنت گوکای - سیاست شرقی شوروی و ترکیه، ۱۹۲۰ تا ۱۹۹۱: سیاست خارجی شوروی، ترکیه و کمونيزم، صفحات ۳۰ تا ۳۲).
(ادامه دارد)
