در دوران کوتاه خلافت اسلامی داعش در بخش های از عراق و سوریه که خلیفۀ داعش ابوبکر بغدادی خلافتش را از فراز منبر مسجد جامع نورالدین در شهر موصل عراق در چهارم جون 2014 برابر به سیزدهم سرطان 1393 اعلان کرد، سپس تاجیک های آسیای میانه به خصوص اتباع و شهروندان کشور تاجیکستان پس از عرب ها بیشترین جنگجویان داعش را تشکیل می دادند.
در آن سال ها شمار جنگجویان تاجیکستانی داعش در قلمرو خلافت داعش به بیش از دو هزار نفر رسید، هرچند دولت تاجیکستان بعداً مدعی شد که بیشتر از یک و نیم هزار نفر شهروندان تاجیکستان با خانواده های شان که فریب داعش را خورده بودند دوباره به وطن برگشتند و حالا شمار تاجیکستانی های داعشی به چندصد نفر میرسد.
جنگجویان تاجیکستانی عضو داعش نه تنها بیشترین تعداد داعشی های غیر عرب میان داعش بودند، خطرناکترین و بی رحم ترین ها نیز بودند. حتی یک دهه بعد از شکست و سرکوب داعش در عراق و سوریه که داعشی های تاجیکستان از قلمرو خلافت داعش با تلفات زیادی پراگنده شدند و آنهای که زنده ماندند به مناطق قبایلی پاکستان و داخل افغانستان برگشتند، تاجیکستانی های داعشی بی رحمی و سفاکی خویش را با بریدن گلوی یک قربانی خود با کارد دستش در حالی که مسلسل نیز با خودش حمل میکرد در حملۀ خونین 22 مارچ 2024 بر سالن کنسرت شهر کروکوس مسکو به نمایش گذاشت. قبل از این نام داعشی های تاجیکستان در حمله به شیراز و کرمان ایران و حمله به کلیسای کاتولیک در استانبول در 28 جنوری سال 2024 مطرح شد. در شب چهاردهم آگست 2023 دو نفر مسلح به زیارتگاه شاهچراغ در شیراز حمله کردند که بعداً مقامات ایرانی گفتند حمله کنندۀ اصلی از اعضای داعش خراسان رحمت االله نوروزوف شهروند تاجیکستان بود. همچنان دولت ایران پس از دو حملۀ انتحاری در مراسم چهارمین سالگرد ترور جنرال قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که 89 قربانی و 284 زخمی برجا گذاشت، اعلان کرد که یکی از انتحارگران، شهروند تاجیکستان بودند.
امام علی رحمن رئیس جمهور تاجیکستان اخیراً در یک نشست با مقامات دولتی کشورش، فعالان جامعۀ مدنی، امامان و خطیبان مساجد نیز از عضویت و حضورشهروندان تاجیکستان در گروه های مانند داعش سخن گفت:
«در سال‌های اخیر از جانب بعضی شهروندان تاجیکستان در مرزهای کشورهای دیگر جهان اقدامات تروریستی انجام شده است، این کردار غیرانسانی آنها به آبروی دولت تاجیکان و ملت تاجیک در عرصه جهانی لطمه می‌زند. در سه سال اخیر، 24 شهروند تاجیکستان در ده کشور دنیا دست به عمل‌های تروریستی زده، از جمله خود را در میان انبوه آدمان منفجر کرده‌اند.»
شهروند تاجیکستان در وزارت جنگ داعش
شاید بنا بر کثرت جنگجویان تاجیک داعش و بی رحمی آنها در قلمرو خلافت کوتاه داعش بود که سرهنگ(دگرمن) گلمراد حلیم اف فرمانده نیروهای ویژۀ وزارت داخله(وزارت کشور)تاجیکستان پس از یک ماه ترک وظیفه و ناپدید شدن در 27 ماه می سال 2015 به داعش در سوریه و عراق پیوست، و بعداً تا سپتمبر 2017 از سوی خلیفه داعش به وزارت جنگ خلافت داعش منصوب شد. نکتۀ قابل توجه و تامل این است که گلمراد حلیم اف از بلند پایه ترین افسر برحال دولت تاجیکستان بود و از بلند پایه ترین افسر نظامی برحال دولت یک کشور مسلمان غیر عرب که خود را به قلمرو خلافت داعش رساند. او در 28 می همان سال(2015)یک کلیپ ویدیویی از خود منتشر ساخت که به زبان روسی خطاب به مسلمانان روسیه و آسیای میانه از ورود مجاهدان خلافت و برقراری شریعت اسلامی سخن می گفت. نکتۀ قابل توجه دیگر در مورد این فرمانده قطعۀ خاص وزارت داخلۀ تاجیکستان این بود که او توسط نیروهای ویژه نخبۀ روسیه یا "اسپتسناز" و سپس توسط شرکت خصوصی نظامی امریکایی "بلک واتر" آموزش دیده بود. در زمان پیوستن گلمراد حلیم اف به داعش گفته شد که او با ده نفر دیگر از شهروندان تاجیکستان به ترکیه رفتند و از آنجا وارد قلمرو داعش در سوریه شدند. سپس در هشتم سپتمبر 2017 شبکه های خبری روسیه گزارش دادند که حیلم اف با حملۀ هوایی در نزدیکی شهر دیرالزور سوریه کشته شد، خبری که دولت تاجیکستان هنوز آنرا نمی پذیرد چونکه جسد او دریافت و شناسایی نشده است و هنوز نامش میان افراد تحت تعقیب دولت این کشور قرار دارد.
هنوز مشخص نیست که شمار جنگجویان داعشی کشور تاجیکستان از زمان حضور داعش و جذب عضو از این کشور که هر چند ادعا شد دوهزار نفر در صفوف داعش در عراق و سوریه بودند، اکنون به چند نفر میرسد و حالا در کجا زندگی می کنند؟
روسیه که با امارت اسلامی طالبان در افغانستان روابط نزدیک برقرار کرده است و در ماه های اخیر اتشۀ نظامی آنها را از کابل به سفارت افغانستان نیز پذیرفت بصورت شگفت آور و در تناقض با این مناسبات رو به افزایش دیپلوماتیک خود از وجود شش هزار نیروی داعش در شمال افغانستان سخن می گوید. جالب این است که ضمیر کابلوف فرستادۀ خاص رئیس جمهور روسیه در امور افغانستان در 28 جولای 2022(ششم اسد 1401 خورشیدی) در یک نشست خبری در مسکو اعلان کرد که شمار جنگجویان داعش مربوط شاخۀ خراسان این گروه در شمال افغانستان که در اوایل حاکمیت طالبان دوهزار نفر بودند به شش هزار نفر افزایش یافته است. معلوم دار که طالبان این را رد کردند، اما اگر از وجود هزاران و حتی صد ها نفر داعشی در شمال افغانستان سخن برود، بخش زیاد این جنگجویان را داعشی های تاجیکستان تشکیل میدهند.
چرا داعش میان تاجیکستانی ها نفوذ یافت؟
پرسش بسیار مهم همین است که چرا داعش از میان کشورهای مسلمان آسیای میانه و حتی حوزۀ قفقاز میان تاجیک ها در کشور تاجیکستان نفوذ یافتند و جوانان بیشتری را نسبت به هر کشور و ملت دیگر از آنها بسوی خود جذب کردند؟
چرا گروه داعش از زمان ظهور و حضور خود در عراق و سوریه و سپس افغانستان و پاکستان به کشور تاجیکستان و شهروندان جوان این کشور به‌عنوان یک کشور و جامعۀ مناسب و مساعد برای جذب جنگجو و نیرو نگاه میکند؟
این پرسشی است که خبرنگاران، پژوهشگران و تحلیلگران مختلف آنرا مطرح می کنند و خواستار پاسخ از افراد مختلفِ موافق و مخالف دولت در داخل و بیرون تاجیکستان و منابع دیگر بین المللی می شوند. در این مورد تا اکنون دیدگاه های مختلف ارائه شده و مقالات زیادی نگاشته شده است.
مشکلات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در تاجیکستان به عنوان یکی از عوامل و دلایل نفوذ داعش عنوان می شود. صندوق بین المللی پول در گزارشی می گوید که تاجیکستان در میان کشورهای آسیای میانه بد ترین وضعیت اجتماعی و اقتصادی را دارد. این کشور بر اساس شاخص تولید ناخالص سرانه در رتبۀ 162 دنیا قرار دارد و تا هفتاد درصد مردم تاجیکستان در مناطق روستایی زندگی می کنند.
روزنامۀ پاکستانی داون اخیراً در مقاله ای با تکیه و استناد به این وضعیت ناگوار اقتصادی تاجیکستان نوشت:
«در حالی که فقر و نابرابری بیداد می کند، آنها احساس بی عدالتی می کنند و باعث می شود تا مردم در معرض دیدگاه های افراطی قرار گیرند. خانواده رحمان و گروه حاکمه وی به طرز شگفت انگیزی ثروتمند هستند، که در تضاد شدید با وضعیت اقتصادی کشور است. از نظر سیاسی، رحمان هر کاری کرده تا همه مخالفان را از بین ببرد، تا جایی که مردم هیچ ابزار قانونی برای مبارزه با بی عدالتی ندارند.»
البته روزنامۀ پاکستانی داون فراموش می کند که وضعیت اقتصادی پاکستان بهتر از تاجیکستان نیست و افزون بر آن پاکستان در منطقه، مهد و پرورشگاه گروه های افراطی و دهشت افگن است.
برخی از تحلیلگران معتقد اند که ترکیبی از عواملی چون: فقر، استبدادسیاسی، نارضایتی اجتماعی و نبود آزادی دینی، زمینه را برای فعالیت داعش و جذب نیرو از جامعۀ تاجیکستان مساعد ساخته است. حتی این جذب نیرو به صورت آنلاین و از طریق شبکه های مجازی صورت می گیرد. حضور دو ملیون شهروند تاجیکستان برای دریافت کار در خارج از تاجیکستان به خصوص در روسیه که سختی های زیادی را در یافتن کار و انجام کار های بسیار سنگین جسمی با معاش یا حقوق کم و تحمل تبعیض بدوش می کشند، کار داعش را برای جذب نیرو از میان جوانان فقیر، سرخورده و ناامید تاجیکستان آسان می سازد.
عامل فقر و مشکلات اقتصادی در نفوذ داعش
مشکل اقتصادی و فقر و حتی بی عدالتی سیاسی پدیدۀ منحصر به تاجیکستان نیست. بسیاری از کشورهای آسیای میانه و بسیار کشورهای اسلامی دیگر نیز با این مشکل رو برو هستند، اما چرا داعش توانسته است سربازان و جنگجویان بیشتری را از میان شهروندان کشور تاجیکستان جذب کند؟
پاسخ این پرسش نیز از دید تحلیلگران و پژوهشگران متفاوت است. قاسم شاه اسکندروف، رئیس مرکز مطالعات افغانستان و منطقه در کشور تاجیکستان به سهراب ضیا خبرنگار بی بی سی می گوید:
«داعش در تاجیکستان پایگاه اجتماعی ندارد، اما جانبداران و هواداران این گروه در این کشورهستند. ترکیه در این اواخر به یکی از مراکز مهم لجستیک داعش تبدیل شده است. شهروندان تاجیکستان با استفاده از سفر بدون ویزا میان روسیه و ترکیه بین این دو کشور در حال رفت و آمد هستند در انجام عملیات‌های تروریستی و حتی انتحاری فعال شده‌اند.»
(البته رجب طیب اردوعان رئیس جمهور ترکیه پس از حملۀ داعش بر تالار کنسرت کروکوس در حومۀ مسکو با صدرو فرمان سفر بدون ویزای شهروندان تاجیکستان به ترکیه را لغو کرد)
قاسم شاه اسکندروف تاکید دارد که:«پایگاه اساسی داعش در افغانستان است و شهروندان تاجیکستان در آن جا "مغزشویی" میشوند. یک عامل دیگر جذب تاجیکستانی ها به داعش، طبیعت نرم و زودباوری تاجیک‌ها است که فریفته وعده‌های استخدام‌کننده‌های داعش میشوند. بعضی از شهروندان تاجیکستان ماه‌ها و حتی سال‌ها دور از خانواده و پدر و مادر در روسیه کار و زندگی میکنند و مبلغان گروه‌هایی مثل داعش آنها را به راحتی به دام خود می‌‌اندازند.»
همچنان سهراب ضیا خبر نگار بی بی سی در تاجیکستان می نویسد که یک دیپلومات این کشور در روند بازگرداندن همسران و فرزندان تاجیکستانی های داعشی از سوریه و عراق به او گفت:
«در بیشتر موارد کارگران مهاجر و خانواده‌های آنها "ناآگاهانه" به همکاری با داعش راضی میشوند. استخدام کنندگان داعش پیشاپیش مبلغ‌هایی را به کارت‌های بانکی "قربانیان" خود واریز کرده و آنها را به ترکیه می‌فرستند و چند روز به آنها امکان زندگی در مهمانخانه‌های مجلل این کشور را فراهم می‌‌آورند. سپس در مرز سوریه پاسپورت/ گذرنامه هایشان را میگیرند و آنها ناخواسته به "سر‌باز داعش" تبدیل میشوند.»
"آندره سرنکو" رئیس مرکز مطالعات سیاسی روسیه در امور افغانستان که در رابطه با گسترش نفوذ داعش در آسیای مرکزی هم تحقیق میکند، میگوید:
«نفوذ داعش و گروه های افراطی دینی در تاجیکستان ریشه در گسترش فساد و پایین بودن سطح زندگی دارد. یارگیری داعش فقط از میان مهاجران کاری تاجیکستان در روسیه نبوده، بلکه این گروه در ساختار دولتی تاجیکستان هم طرفدارانی دارد و داعش در میان نخبگان کشورهای آسیای میانه برای پیوستن به صوف خود تبلیغ میکند.»
اما مومن شعر، تحلیلگر مقیم شهر دوشنبه به صدای آلمان دیدگاه دیگر ارائه می کند. او می گوید:
«تنها عامل پیوستن جوانان تاجیکستان به گروه دولت اسلامی یا داعش فقط فقر، بیکاری و مهاجرت نیست. مشاهده شده است جوانانی که زندگی خوبی هم داشتند به داعش پیوستند. اینان تحت تاثیر تبلیغات دولت اسلامی قرار گرفتند و ممنوعیت حجاب و رفتن جوانان زیر هژده سال به مسجد را بهانه میکنند.»
دیدگاه مخالفان سیاسی در مورد نفوذ داعش میان شهروندان تاجیکستان
مخالفان سیاسی دولت تاجیکستان در مورد تمایل به داعش میان شماری از شهروندان جوان تاجیکستان دیدگاه های دیگری ارائه می کنند. آنها می گویند که تاجیکستان به یک کشور استبدادی مبدل شده و محدودیت شدید و حتی ممانعت بر انجام عبادات دینی اِعمال می شود که این موضوع شهروندان جوان تاجیکستان را بسوی داعش و گروه های مشابه میبرد. مردان زیر سن هژده سال و زنان از اقامۀ نماز در مساجد منع شده اند و تعلیمات دینی حتی در خانه نیز مجاز نیست.
حزب نهضت اسلامی تاجیکستان برهبری سیدعبدالله نوری که با دولت این کشور بریاست امام علی رحمان در دهۀ نود سدۀ بیستم در جنگ به سر میبرد با میانجیگری استاد برهان الدین ربانی رئیس دولت اسلامی افغانستان در آن سال ها و احمدشاه مسعود وزیر دفاع آن دولت از جنگ دست کشیدند و با دولت متبوع خود در سال 1997 قرار داد صلح بستند. اما بعداً و پس از فوت سیدعبدالله نوری دولت تاجیکستان حزب نهضت اسلامی را به اتهام دست داشتن در یک کودتا در سال 2015 سازمان تروریستی اعلان کرد و به تمام مفاد موافقت نامۀ صلح با این حزب پایان داد. شمار زیادی از اعضا و فعالان این حزب زندانی شدند و شماری هم از تاجیکستان خارج شدند. محی‌الدين كبيرى که جانشین سیدعبدالله نوری در رهبری حزب نهضت اسلامی شده بود و به آلمان پناه برد و اتهامات کودتا را به حزب نهضت اسلامی رد می کند. او میگوید که «نسل جدید تاجیکستان تمام امید خود را به آینده از دست داده‌اند. تنها دو گزینه وجود دارد: یک دیکتاتور سکولار یا گروههای اسلامی رادیکال.»
واحدخان قاصدیناف یکی از اعضای ارشد حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به رادیو صدای آلمان چند نکته را به عنوان نفوذ داعش میان شماری از جوانان تاجیکستان مطرح می کند:
«1 - ممنوعیت ورود مردان زیر 18 سال به مسجد و ممنوعیت آموزش خصوصی قرآن و علوم اسلامی سبب شده است که جوانان تاجیکستان به صفوف داعش و گروه های مشابه بپیوندند.
2 - سبب اصلی گرایش مردم به خصوص جوانان تاجیک به داعش این است که آنان دانش اسلامی ندارند و این معلومات دینی را از گروههای افراطی اسلامی میگیرند. در تاجیکستان عملا گرفتن معلومات دینی ممنوع شده است.
3 - نبود اشتغال و نازل بودن سطح زندگی جوانان ما را مجبور کرده است برای یافتن کار به روسیه مهاجرت کنند. این جوانان آسب پذیرند و به دام گروههای افراطی گرفتار میشوند.»
اقدامات دولت تاجیکستان برای جلوگیری از نفوذ داعش
«ده سال پیش تاجیکستان با اصلاح قوانین این کشور اعلام کرد که هر شهروندی که داوطلبانه از عضویت در گروههای افراطی و از شرکت در نزاع‌های مسلحانه در کشورهای خارجی دست بکشد، تحت پیگرد قانون قرار نخواهد گرفت.
حالا مقامات می‌گویند که در این مدت ۱۶۴۰ نفر داوطلبانه به تاجیکستان برگشته‌اند و پرونده‌هایشان لغو شده است. بر اساس آمار رسمی، سال گذشته میلادی ۳۲۸ نفر و در دو ماه اول سال ۲۰۲۴، ۱۴۰ تن دیگر به تاجیکستان برگشته‌اند و از مجازات معاف شدند.
همزمان، نهادهای امنیتی تاجیکستان ۴۰۷۵ شهروند این کشور را برای ارتکاب اعمال "افراط‌گرایانه و تروریستی" تحت پیگرد قانونی قرار داده‌اند.»
گفته می شود صدها نفر نیز به اتهام ارتباط با داعش و گروه های مشابه در تاجیکستان به زندان انداخته شدند و در زندان به سر میبرند. اما علی رغم نظارت شدید پولیسی و امنیتی بر جامعه و علی رغم تشویق های دولت از جمله عفو برگشت کنندگان از میان داعش و گروه های دیگر به کشور نتوانسته است به نفوذ داعش میان برخی از شهروندان جوان نقطۀ پایان بگذارد. داعش و گروه های مشابه هم چنان زمینه های نفوذ در تاجیکستان دارد و این کشور را تهدید می کند. این گروه ها حتی بسوی تاجیکستان به عنوان دروازه و دهلیز عبور به سراسر آسیای میانه و روسیه می بینند.
