هفته ها و روزهای اخیر تحولاتی در ارتباط به جنگ اوکراین بوجود آمد: امریکایی ها در پارلمان خود کمک 61 ملیارد دالری را برای فراهم سازی هیزم تنور این جنگ که ماه های طولانی تصویب نشد، تصویب کردند.
انتنی بلنیکن وزیر خارجۀ امریکا با قطار، روز سیزدهم می به کی یف پایتخت اوکراین آمد و در یک کلوپ آواز خوانی و رقص شبانه در کی یف گیتار زد و آواز خواند تا نشان دهد که امریکا هم چنان سرود این جنگ را می خواند و برای دوام آن کف میزند.
پوتین رئیس جمهور روسیه پس از مراسم رسمی سوگند ریاست جمهوری شش سال آینده یک اقتصاد دان را به وزارت دفاع معرفی کرد.
دنمارک اعلان کرد که تا یک ماه دیگر اف شانزده ها به اوکراین می رسد و پیلوت های اوکراینی برای پرواز آنها تعلیمات خود را تکمیل کردند و آماده شدند.
بسته های جدید تسلیحات امریکا و اروپا به اوکراین شامل موشک های دور برد است که می تواند صد ها کیلومتر عمق خاک روسیه را بزند. برخی مقامات غربی از حق اوکراین در حمله به خاک روسیه سخن گفتند که در گذشته آنرا تائید نمی کردند و اجازه نمیدادند.
روس ها جبهۀ جدیدی را در امتداد مرز با ولایت خارکف بازکردند و تا ده کیلومتر مربع داخل مرزهای این ولایت پیش رفتند، در حالی که جنگ در جبهات ولایت دونتسک با پیشروی آهسته و پیوستۀ روسیه ادامه دارد.
این تحولات نشان میدهد که جنگ اوکراین در حال تبدیل شدن به یک جنگ طولانی و فرسایشی است که احتمال دارد تا سال 2030 و بیشتر از آن برسد.
چرا این چنین شد؟
"نام کلان، دهِ ویران"
این یک ضرب المثل فارسی در بعضی روستاهای شمال افغانستان است. گفته می شود ارباب یا ملک و کدخدای روستا یا قریه ای که نام کلان داشت و مشهور بود، وقتی مسافران و مهمانانی داخل روستا و قریۀ او شدند و به مهمانخانۀ قریه دار یا کدخدا رفتند، چیزی برای خوردن و پذیرایی نبود. آنگاه این مسافران با هم گفتند: "نام کلان، ده ویران"
وقتی یورش نظامی روسیه در 24 فبروری 2022 به اوکراین آغاز شد، ارتش روسیه با کاروان بزرگ تانک، توپخانه، انواع راکت و وسایل زرهی با حمایت نیروهای هوایی خود به طول 65 کیلومتر تا حومۀ کی یف رسید که همه حتی غربی های متحد اوکراین از سقوط و شکست دو هفته ای اوکراین و دولتش سخن می گفتند، اما روس ها نه کی یف را گرفتند و نه دولت اوکراین سقوط کرد. روسیه مصداق این ضرب المثل "نام کلان و ده ویران" شد و ارتش مهاجمش نه تنها از دروزاه های کی یف برگشت که از شمال شرق اوکراین و بسیار مناطق دیگر به وسعت هزاران کیلومتر عقب نشست و جنگ را به شرق اوکراین محدود و متمرکز کرد.
چرا شرق اوکراین؟
در انتخابات سال 2010 ریاست جمهوری اوکراین بسیاری از رای دهندگان روسی زبان ولایات شرق، شمال شرقی و جنوبی اوکراین به "ویکتور یانو کویچ" سیاستمدار طرفدار روسیه رای دادند. او در دور دوم این انتخابات بر "خانم یولیا تیموشینکو" صدراعظم وقت اوکراین رقیبش با اندکی بیشر از دو درصد رای به پیروزی رسید. یانوکویچ مخالف سخت عضویت اوکراین به اتحادیۀ اروپا بود و هرچند از توسعۀ روابط با این اتحادیه حمایت میکرد. یانو کویچ از همان آغاز پیروزی با مخالفت سیاست مداران و احزاب سیاسی طرفدار اروپا و غرب که بیشتر رای ولایات غربی اوکراین را با خود داشتند، روبرو بود. او پس از امتناع از امضای قراردادی که اوکراین را به اتحادیۀ اروپا نزدیک می کرد و به جای آن امضای قراردادی با روسیه جهت اخذ وام و خرید گازارزان، موجب تشدید مخالفت ها و اعتراضات در پارلمان و خیابانها شد. تظاهرات خیابانی مخالفان که روزهای اخیر به خشونت کشیده شد و صدها نفر کشته و زخمی بجا گذاشت، از نوامبر2013 آغاز شد و به سال 2014 کشیده شد. یانوکویچ در 22 فبروری 2014 با رای نمایندگان مخالف در پارلمان و در نتیجۀ اعتراضات خیابانی از قدرت برافتید. سپس در انتخابات ماه می 2014 اوکراین "پتروپروشنکو" مرد تاجر و طرفدار غرب بریاست جمهوری رسید و در انتخابات سال 2019 ولادیمیر زلنیسکی یکی از کمدین های اوکراینی که رهبری حزب خادم ملت را بدوش داشت پیروزی یافت و رئیس جمهور اوکراین شد.
پس از برکناری یانوکویچ که مخالفان او یعنی اوکراینی های طرفدار اتحادیۀ اروپا و غرب پیروز شده بودند، اما اوکراینی های مخالف به خصوص در شرق و جنوب کشور که بیشتر روسی زبان و طرفدار روسیه بودند، خود را بازنده یافتند. روسیه نیز خشمگین شد و احساس می کرد که امریکا و اتحادیۀ اروپا در این توطئه و خصومت علیه روسیه نقش اصلی دارند و میخواهند اوکراین را به عنوان دشمن در برابر روسیه قرار دهند.
روسی تباران و طرفداران روسیه در شرق و جنوب در شبه جزیرۀ کریمه که جمهوری خودمختار مربوط اوکراین می شد دست به اعتراض زدند و برکناری یانوکویچ را غیر قانونی و کودتا خواندند. شبه جزیرۀ کریمه تا سال 1954 در دوران شوروی مربوط جمهوری روسیه می شد، اما در این سال خروسچف رهبر حزب کمونیست و زمام دار شوروی که اوکراینی بود، کریمه را از نظر اداری مربوط جمهوری اوکراین شوروی ساخت. پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 میلادی کریمه در قلمرو اوکراین که مانند سایر جمهوری های شوروی کشور مستقل شده بود به عنوان جمهوری خود مختار اوکراین باقی ماند.
لازم به یاد آوری است که پس از فروپاشی شوروی و تجزیۀ آن به شانزده کشور مستقل، اوکراین که صاحب یک سوم تسلیحات اتمی شوروی شده بود و با باقی ماندن 1700 کلاهک اتمی شوروی در خاک اوکراین در واقع سومین کشور اتمی جهان به شمار میرفت در سال 1994 به معاهدۀ منع گسترش سلاح های اتمی پیوست و خود را خلع سلاح اتمی کرد. بر مبنای معاهدۀ منع گسترش سلاح اتمی، توافقنامه ای میان سه کشور اوکراین، بلا روس و قزاقستان و سه کشور روسیه، بریتانیا و ایالات متحده امریکا در این سال امضا شد که به توافقنامۀ بوداپست مشهور است. اوکراین، بلا روس و قزاقستان از تمام سلاح اتمی خود در مقابل تضمین های امنیتی سه کشور روسیه، بریتانیا و ایالات متحده دست کشیدند و آنرا به روسیه تحویل دادند. نکات اصلی تضمین های امنیتی سه کشور مذکور شامل: احترام به استقلال و حاکمیت و مرزهای موجود آن کشور ها، اجتناب از توسل به زور و فشار اقتصادی علیه آنها، حمایت شورای امنیت سازمان ملل در صورت حمله و تجاوز اتمی بر آنها، می شد.
جالب این است که در سال 1993 و پیش از خلع سلاح اتمی اوکراین، "جان مرشایمر" نظریه پرداز روابط بین الملل و استاد دانشگاه شیکاگوی ایالات متحده امریکا در مقاله ای نوشت که ممکن است اوکراین بدون تسلیحات اتمی که می تواند نقش بازدارنده ایفا کند، مورد تجاوز نظامی روسیه قرار بگیرد.
به هر حال، روز بیست و هفتم فبروری 2014 نظامیان روسی بدون یونیفورم رسمی بی سروصدا و هیچ مقاومتی با کمک مردم و هم چنان حکومت محلی، کریمه را تصرف کردند. پارلمان کریمه سرگی آکسینوف را به عنوان صدراعظم جدید این شبه جزیره انتخاب کرد و او از روسیه کمک بیشتر نظامی خواست. در حالی که دولت اوکراین در کی یف این را تجاوز روسیه و غیرقانونی خواند، کریمه در یک همه پرسی شانزدهم مارچ 2014 که در واقع از سوی حکومت مورد حمایت روسیه برگزار شد، ادغام خود را به روسیه اعلان کرد.
شرق اوکراین از 2014 تا 2022
پس از برکناری یانوکویچ و تصرف آسان و بی سروصدای شبه جزیرۀ کریمه در اوایل 2014 توسط روسیه، روسی تباران و روسی زبانان ولایت های لوهانسک و دونتسک و طرفداران روسیه در این دو ولایت شرقی اوکراین که با نام حوزۀ صنعتی دونباس نیز شناخته می شود، کنترل بخش های زیادی ولایات مذکور را بدست گرفتند و به نام جمهوری های لوهانسک و دو نتسک اعلان استقلال کردند. آنها از کشورهای دنیا خواستند که استقلال شانرا به رسمیت بشناسند. روسیه هرچند، استقلال جمهوری های لوهانسک و دونتسک را به رسمیت نشناخت، اما این جمهوری های خودخوانده بصورت غیر رسمی و غیر مستقیم از حمایت تسلیحاتی و مالی مسکو برخوردار بودند. دولت اوکراین در کی یف از همان آغاز برای سرکوبی جدایی طلبان هر دو ولایت وارد جنگ شد. کی یف پس از پنج ماه جنگ که بیش از 2600 نفر ازدوطرف قربانی شدند با میانجیگری اروپایی ها نخستین توافق آتش بس را با جدایی طلبان در شهر میسنک پایتخت روسیۀ سفید یا بلا روسیه امضا کرد که توافق منسک 1 خوانده می شود. اما عمر این آتش بس کوتاه بود و آتش جنگ دوباره زبانه کشید.
با تشدید آتش جنگ و میانجیگری دوبارۀ اروپایی ها، توافق مینسک 2 در فبروری 2015 با حضور نمایندگان روسیه، اوکراین، رهبران جدایی طلبان لوهانسک و دونتسک و نمایندگان سازمان امنیت و همکاری اروپا امضا شد. روسای دولت های روسیه، آلمان، فرانسه و اوکراین همزمان با این توافق در مینسک گرد هم آمدند و با انتشار بیانیۀ مشترک از توافق مذکور اعلان حمایت کردند. اما توافق مینسک 2 نیز که شامل اقدامات سیاسی و نظامی مانند: عقب بردن تمام سلاح های سنگین دوطرف، آغاز گفتگو در مورد خودگردانی موقت دو ولایت لوهانسک و دونتسک در سیزده ماده بود، اجرایی نشد و جنگ ادامه یافت.
دولت اوکراین روسیه را مانع تطبیق توافق مینسک 2 معرفی می کرد، در حالی که روسیه کی یف را مقصر می پنداشت و اتحادیۀ اروپا و امریکا را حامی و مشوق کی یف برای امتناع از عمل به توافقنامه می دانست. با ادامۀ جنگ در حوزۀ دونباس روسیه ده ها هزار نیرو را در بهار 2021 نزدیک مرزهای اوکراین مستقر کرد و سپس به شمار این نیروها در مرز افزود. سرانجام با برسمیت شناختن استقلال جمهوری های لوهانسک و دونتسک در 21 فبروری 2022 توسط پوتین رئیس جمهور روسیه، توافق مینسک 2 تحقق نایافته پایان یافت و سه روز بعد یعنی در 24 فبروری ارتش روسیه به اوکراین حمله کرد، حمله ای که نشان داد روسیه مصداق ضرب المثل "نام کلان و ده ویران" بوده است.
روسیه و دو سال و سه ماه جنگ خونین در شرق و جنوب شرق اوکراین
در بالا گفته شد که روس ها پس از ناتوانی در تصرف کی یف و سرنگونی حکومت زلنسکی جنگ را به شرق و جنوب شرق اوکراین محدود و متمرکز کردند. هدف اصلی روسیه بر تمرکز جنگ در این بخش اوکراین این بود تا چهارولایت: "لوهانسک"، "دو نتسک" در شرق، "خرسون" و "زاپوریژیا" در جنوب شرق را بصورت کامل تصرف کند. روسیه ادغام این چهار ولایت را بعد از همه پرسی نمایشی در 28 سپتمبر 2022 به خاک خود اعلان کرد اما پس از دو سال جنگ خونین هنوز به این هدف نرسیده است. روسیه تنها قلمرو ولایت لوهانسک را در تصرف دارد و بخش زیادی از دونتسک را، در حالی که بخش های زیاد دو لایت خرسون و زاپوریژیا هنوز در دست اوکراینی ها قرار دارد. هر چند ضد حملۀ اوکراین در تابستان سال 2023 برای بازپس گیری مناطق متصرفه از روسیه نافرجام ماند، اما روس ها نیز قادر به تصرف باقی اراضی ولایات مذکور نشدند. نخستین پیروزی روسیه در آستانۀ آغاز سومین سال جنگ، تصرف شهر کوچک صنعتی اودیوکا بود که مدخل مهم ولایت دونتسک شمرده می شود، اما پیشرفت روس ها در سایر مناطق دونتیسک بسیار آهسته و همراه با ضد حمله های اوکراین است که گاهی روس ها را عقب میزنند.
چند ماه میشود که نیروی های روسیه علی رغم برتری آتش توپخانه و هوایی نمی توانند شهرهای چسوف یار و کراسناگوروفکا را در ولایت دونتسک تصرف کنند. از این سبب روس ها جبهۀ جدید جنگ را روز دهم می سال روان 2024 در ولایت خارکف بازکردند تا نیروهای اوکراین را از خطوط جبهۀ دونتسک به آن خط بکشانند و قدرت دفاعی آنرا تضعیف کنند و از سوی دیگر بتوانند یک منطقۀ حایل برای شهر بلگورود بسازند که پیوسته از مناطق و شهرهای مرزی ولایت خارکف زیر آتش سلاح ثقیل اوکراین قرار دارد. اما روس ها تنها موفق شدند که تا حدود ده کیلومتر در مناطق و روستاهای مرزی خارکف پیش بروند و علی رغم برتری آتش جنگی در دو هفتۀ اخیر نتوانستند شهر مرزی ووچانسک در حومۀ سی کیلومتری شهر خارکف را تصرف کنند.
دفاع سرسختانۀ اوکراینی ها در خطوط مقدم جنگ
نکتۀ قابل توجه در طول جبهات جنگ و در خطوط مقدم جبهات این است که اوکراینی ها علی رغم کمبود و ضعف شان از نظر نیروی انسانی و نیروی ذخیره و از نظر مهمات و تسلیحات در برابر روسیه با سرسختی شگفت آوری می جنگند. افزایش کمک های تسلیحاتی امریکا و اروپا به اوکراین از نظر کمیت و کیفیت می تواند قدرت ایستادگی و جنگ اوکراینی ها را بسیار بالا ببرد. اوکراینی ها پس از یک وقفۀ چند ماهه که اروپایی ها و امریکایی ها کمک نظامی 55 و 61 ملیارد دالری را تصویب و ارسال کردند قدرت آتش خود در ضربه زدن به روسیه را حتی در عقب جبهه و در عمق خاک روسیه بالا بردند. آنها با راکت های اتکمز که از ایالات متحده امریکا بدست آوردند اخیراً چند بار به پایگاه هوایی بیلبیک در کریمه، شهر بلگورود و پالایشگاه های نفت روسیه در داخل روسیه حمله کردند و با عبور از دفاع هوایی روسیه اهداف خود را مورد اصابت قرار دادند. حملۀ آنها در هفدهم می سال روان 2024 به نابودی ذخیرۀ تیل و تخریب دو فروند میگ 31 و یک فروند میگ 27 در پایگاه هوایی بیلبیک در شبه جزیرۀ کریمه انجامید. حملۀ مشابه با پهپاد و راکت های اتکمز بر شبه جزیرۀ کریمه و پالایشگاه نفت اسلاویانسک در هژدهم ماه می نیز انجام یافت.
اوکراینی ها در طول جنگ دو موفقیت مهم دیگر نیز داشتند:
1 - قوای بحری روسیه را در بحیرۀ سیاه زمین گیر کردند و "مسکوا" بزرگترین کشتی جنگی روسیه را در این بحیره در سال 2023 غرق کردند. اوکراینی ها در این سال بیش از بیست کشتی روسیه را در شبه جزیرۀ کریمه و بحیره سیاه یا غرق کردند و یا آسیب رساندند به حدی که روس ها مجبور شدند سایر کشتی های نظامی خود را از کریمه به بندر نووروسیسک منتقل سازند.
2 – بازداشتن هواپیما های روسیه از تسلط مطلق بر آسمان اوکراین پس از شروع جنگ. اوکراینی ها موفق شدند که پس از تهاجم روسیه در فبروی 2022 بوسیلۀ دافع هوا از کنترل کامل هواپیماهای روسی بر آسمان اوکراین جلوگیری کنند. از آن بعد روس ها بیشتر از راکت های کروز و بالستیک علیه کی یف و شهرهای دیگر اوکراین استفاده کردند و استفاده از هواپیماها را به خطوط اول جنگ در شرق و جنوب شرقی اوکراین محدود ساختند.
تحول بسیار مهم و قابل توجه دیگر برای اوکراینی ها این است که آنها تا یک ماه دیگر نخستین هواپیماهای اف 16 را بدست می آورند و هم چنان بعضی از مقامات غربی هر چند نه بصورت آشکار و رسمی، بگونۀ تلویحی گفته اند که اوکراین می تواند با تسلیحات غربی به عمق خاک روسیه حمله کند. در حالی که غربی ها تا پارسال تحویل اف شانزده را به اوکراین نمی پذیرفتند و به اوکراینی ها گوشزد می کردند که اجازۀ استفاده از تسلیحات آنها را در حمله به خاک روسیه ندارند. با این تحولاتی که غربی ها گام به گام میزان حمایت نظامی خود از اوکراین را بالابردند و گسترش دادند، آیا آنها به اوکراین نیروی نظامی خواهند فرستاد؟ به نظر میرسد که ترس از روس ها در استفاده از سلاح تاکتیکی اتمی غربی ها را از فرستادن نیروی نظامی باز دارد.
اینکه اف شانزده ها و موشک های دور برد غرب بتواند وضعیت جنگ را به نفع اوکراین و ضرر روسیه تغییر دهد، اکثر آگاهان و حتی سیاستمداران غربی چنین باوری ندارند. اما این تسلیحات روحیۀ اوکراین را برای ایستادگی و جنگ تقویت می کند و جنگ را طولانی و فرسایشی می سازد که حالا نیز این جنگ فرسایشی شده است، مگر آنکه با انتخابات ریاست جمهوری امریکا سیاست حمایت از اوکراین در قصر سفید تغییر یابد و امریکایی ها به کمک نظامی و مالی خود به اوکراین پایان دهند.
اثرگذاری جنگ اوکراین بر ارتش و قدرت نظامی روسیه
حملۀ ارتش روسیه بر اوکراین و جنگ با اوکراینی ها در این دو سال و سه ماه که از آن میگذرد، ارتش روسیه را از یک ارتش کلاسیک و سنتی در مسیر تحول و تغییر به یک ارتش مدرن قرار داد. این جنگ ضعف های نظامی روسیه یک قدرت بزرگ نظامی دنیا را برملا ساخت و برای روس ها زمینۀ گذر از این ضعف ها و اصلاح آنرا فراهم کرد تا قدرت نظامی خود را از نظر کیفی متحول سازند و بالا ببرند.
روسیه در طول بیشتر از دو سال جنگ، قدرت نظامی خود را چه از نظر تاکتیک و چه از نظر تکنالوژی متحول ساخت. استفاده از هواپیماهای بم افگن و پرتاب بمب های گلاید که به بم سُرِشی نیز معروف اند را به خطوط اول جنگ متمرکز کرد. روسیه با اضافه کردن بال های این بم های هدایت شونده از راه دور توسط هواپیما پرتاب می شوند که از یکطرف خطر موشک ضداهوایی را در سقوط هواپیما ها بسیار کاهش میدهد و حتی از بین میبرد و از سوی دیگر با هدایت پذیری و قدرت خود می توانئد با دقت بسیار بالا سنگرهای مستحکم و زیر زمینی و ساختمان های بلند و محکم را تخریب کنند. روسیه با اضافه کردن بال های تاشو و ناوبری ماهواره ای به بمب های قدیمی شوروی، این بمب ها را به آسانی و ارزان آماده می کنند. «ناوبری ماهواره ای یا سیستم جی اِن اِس اِس شبکۀ متشکل از ماهواره ها می باشد که زمان بندی و اطلاعات مداری را به زمین ارسال می کند. این اطلاعات توسط گیرنده های زمینی ثبت می شوند و برای تعیین موقعیت اجسام مورد استفاده قرار می گیرند.» این در حالی بود که روس ها در ماه های نخست جنگ تلفات زیادی را در نیروی هوایی خود متحمل شدند. گزارش های خبری در شش ماه نخست جنگ از فبروری 2022 تا آگست این سال میرساند که روس ها بیشتر از پنجاه هواپیمای جنگی نوع سوخو25 حتی تا هواپیمای بسیار پیشرفتۀ سوخوی 34 و 35 خود را از دست دادند. روسیه در اوایل 2023 تصاویری از یک بمب بالدار هدایت ماهوارۀ خود را منتشر کرد که برد بمب ها را چند برابر بالابرد و هواپیما های روسی پس از آن بجای پرتاب بم از فاصلۀ بیست و سی کیلومتر به هدف از فاصلۀ صد کیلومتری و بیشتر از آن بمباران را انجام میدهند.
تحول دیگری را که روس ها در قدرت نظامی خود آوردند به طیارات بدون سرنشین یا پهپاد بر می گردد. روس ها با تمرکز بر تولید و استفاده از انواع پهپاد، نواقص قطعات کشف و شناسایی خود را از دشمن و هم چنان تاخیر در ایجاد ارتباط میان قطعات مختلف زمینی و هوایی و آتش انواع تسلیحات را پس از شناسایی موقعیت دشمن و تسلیحات سنگین آن برطرف ساختند؛ هر چند اوکراینی ها نیز از پهپاد در جنگ خود بصورت گسترده و موثر استفاده می کنند اما از نظر تولید مانند سایر عرصه های تسلیحات و مهمات با روسیه برابری کرده نمی توانند.
روسیه در بخش نیروی بشری ارتش نیز تغییر آورد. برخلاف گذشته در یک سال اخیر کوشید تا نیروهای داوطلب نظامی در برابر پرداخت حقوق وارد ارتش و قوای نظامی سازد. این روش تا حد زیاد نارضایتی را در کشور از تدام جنگ و تلفات نظامیان می کاهد و از نگرانی و فرار جوانان برای جذب اجباری به ارتش جلوگیری می کند.
از نظر اقتصادی نیز روسیه برای ادامۀ جنگ آمادگی گرفت. برخلاف این انتظار و پیش بینی غربی ها که روسیه ممکن است در این جنگ دچار بحران اقتصادی شود که نتواند هزینۀ جنگ را تامین کند و فابریکه های تولید اسلحه و مهمات خود را به حد گسترده و کافی فعال نگهدارد، بحران اقتصادی را مهار و مدیریت کرد و روسیه به جای بحران به رشد اقتصادی خود ادامه داد. تعیین یک چهرۀ اکادمیک و مجرب در اقتصاد به عنوان وزیر دفاع از سوی پوتین رئیس جمهور روسیه در کابینۀ جدید نیز حکایت از آن دارد که پوتین و حکومت او میخواهد ارتش را برای یک جنگ فرسایشی آماده کند که از نظر اقتصادی دچار بحران جدی نشود.
بدین ترتیب شواهد و قراین حکایت از آن دارد که جنگ اوکراین در صورت عدم تغییر سیاست امریکا پس از انتخابات ریاست جمهوری کم ا زکم تا سال 2030 ادامه یابد.
