پروژۀ تاپی یا خط لولۀ انتقال گاز ترکمنستان از طریق افغانستان به پاکستان و هند برای دومین بار افتتاح شد، اما این بار کارعملی آن آغاز یافت. پروژۀ تاپی برای بار اول روز یکشنبه سیزدهم ماه جدی 1394 (سوم جنوری 2016) توسط اشرف غنی رئیس جمهورپیشین افغانستان، قربان قلی بردی محمدوف رئیس جمهور ترکمنستان، نواز شریف صدراعظم
پاکستان و معاون رئیس جمهور هند محمد حامد انصاری در یک مراسم خاص در منطقه ماری در جنوب شرق و در نزدیکی میدان گازی ترکمنستان افتتاح گردید. اما ادامۀ جنگ طالبان و دولت جمهوری و نیروهای امریکایی و ناتو مانع اجرایی شدن و کارعملی پروژه شد.
سقوط دولت جمهوری و خروج امریکایی ها و ناتو از افغانستان و تسلط کامل طالبان بر سراسر افغانستان در سه سال گذشته بار دیگر اهمیت تطبیق پروژۀ تاپی را به میان آورد و دیروز این پروژه از سوی رئیس الوزرای طالبان و قربان قُلی بردی محمدوف، که حالا خود را رهبر ملی ترکمنستان می خواند تا رئیس جمهور، مجداً افتتاح و کار عملی آن آغاز شد.
تاپی چیست و طرح آن چه زمانی شروع شد؟
"تاپی"، خط لولۀ انتقال گاز طبیعی ترکمنستان به کشورهای افغانستان، پاکستان و هند است. فکر انتقال گاز طبیعی کشور ترکمنستان به کشورهای پاکستان و هند از طریق افغانستان در دهۀ 1990 میلادی مطرح شد که در سال 2003 با حمایت بانک انکشاف آسیایی کار روی عملی شدنش اغاز یافت. در دهۀ نود شرکت امریکایی یونیکال و شرکت ارجنتاینی بریداس علاقمندی شدید به این پروژه داشتند و به خصوص شرکت یونیکال با استخدام شماری از افغانتبارهای امریکایی همچون زلمی خلیلزاد، عبدالسلام عظیمی و حتی حامد کرزی قدم های ابتدایی کار بر سر این پروژه را برداشتند. در سال های نخست دهۀ نود که دولت اسلامی مجاهدین تشکیل شده بود و در جنگ به سر میبرد، پاکستان و ترکمنستان با کمک و ترغیب امریکایی ها در صدد آن بودند تا این پروژه را بدون توجه به موافقت و نقش کابل از طریق قوماندانانی که در ولایات محل عبور خط لولۀ تاپی نفوذ و حاکمیت داشتند، عملی سازند. در آن زمان که بی نظیربوتو صدراعظم پاکستان بود به ترکمنستان سفر کرد، جنرال عبدالرشید دوستم و محمداسماعیل خان والی هرات نیز به ترکمنستان دعوت شدند تا توافقات ابتدایی برای آغاز کار پروژه انجام شود. سپس تشدید جنگ ها کار این پروژه را به تعویق انداخت و بعد که طالبان در سال 1994 ظهور کردند و بر قندهار و حوزۀ جنوب تسلط یافتند و بعد هم کابل را گرفتند، پروژۀ تاپی باردیگر در دستور کار قرار گرفت. تا آنکه ادامۀ جنگ و تحولات بعدی کار تاپی را تا سال 2008 معطل قرار داد. یونیکال نیز بعد از تلاش سال های نخست که جنگ در افغانستان پایان نیافت اعلان کرد که برنامۀ خود را برای انجام این پروژه پایان میدهد.
پس از تهاجم امریکا به افغانستان و تشکیل دولت جمهوری بریاست حامد کرزی بحث پروژۀ تاپی بار دیگر بالا گرفت و در سال 2003 بانک انکشاف آسیایی حمایت خود را از این پروژه اعلان کرد. کشور هندوستان در سال 2008 رسماً به این پروژه پیوست و اولین موافقت نامه در این مورد میان چهار کشور افغانستان، هند، پاکستان و ترکمنستان در سال 2010 به امضا رسید. سپس موافقت نامۀ عملی شدن پروژه در آخر سال 2015 میلادی و در سوم جنوری سال 2016 میان زمام داران این چهار کشور در نزدیکی میدان گازی ترکمنستان امضا شد.
مسیر انتقال تاپی
تاپی گازطبیعی ترکمنستان را از حوزۀ گازی "گالکینیش" واقع جنوب این کشور از مسیر ولایت های هرات، فراه و قندهار به کویته مرکز ایالات بلوچستان پاکستان منتقل می سازد و از آنجا به شهر مولتان این کشور میرساند و سرانجام به منطقۀ فاضیلکا در پنجاب هند انتقال میدهد.
طول خط لولۀ تاپی یا انتقال گاز ترکمنستان تا هند در مجموع 1814 کیلومتر است که 814 یا 816 کیلومتر آن از خاک افغانستان و از این سه ولایت متذکره میگذرد. دوصد کیلومتر از خاک ترکمنستان و هشتصد کیلومتر از خاک پاکستان عبور می کند. ظرفیت انتقال این خط سالانه به 33 ملیارد متر مکعب گاز بالغ می شود. قرار است هر یکی از این کشور های سه گانه مقدار معینی از این گاز را خریداری کنند.
هزینۀ اعمار خط لولۀ گاز یا پروژۀ تاپی هشت ملیارد دالر تخمین می شود و هم چنان تا پانزده ملیارد دالر در بخش گاز نیز سرمایه گزاری صورت می گیرد. انجام پروژۀ تاپی برای تمام این کشورها سودمند است و به خصوص برای افغانستان که با فقر و بیکاری دست و پنجه نرم می کند منافع کلان اقتصادی و اجتماعی دارد. افغانستان می تواند هر سال از بابت حق العبور یا ترانزیت این خط لولۀ گاز چهارصد تا پنجصد ملیون دالر عاید کند، افزون بر آن هزاران نفر نیز در این پروژه صاحب کار می شوند. همچنان تطبیق این پروژه اهمیت افغانستان را به عنوان دهلیز اتصال آسیای مرکزی با آسیای جنوبی بالا مییبرد و از فشار محرومیت این کشور از راه بحری که به خصوص از سوی پاکستان بر تجارت و اقتصاد افغانستان اِعمال می شود، می کاهد.
ایران و پروژۀ تاپی
ایران در میان کشورهای همسایه و منطقه از پروژۀ تاپی ناخشنود است و خط لولۀ تاپی را از همان آغاز طرح این پروژه و توافقنامه ها برای اجرایی شدنش میان چهار کشور، جایگزینی برای خط لولۀ صلح ایران میداند. خط لولۀ صلح طرح انتقال گاز طبیعی ایران به پاکستان و هندوستان است که طبق توافقنامه در سال 2009 قرار بود کار عملی پروژۀ خط لولۀ صلح تا جنوری 2015 آغاز شود. جمهوری اسلامی ایران در داخل خاک خود تا حالا بیش از نهصد کیلومتر این خط لوله را تکمیل کرده است. ایران در قرارداد خط لوله صلح متعهد شد که تا 25 سال، گاز خود را با قیمت توافقی به هند و پاکستان بفروشد. اما بعداً هند از این پروژه کنار رفت و پاکستان به این بهانه که هزینۀ اعمار و تکمیل پروژه را ندارد، به گونه ای خود را کنار کشید. اما در سال گذشته تهران به اسلام آباد هشدار داد که اگر پروژۀ خط لولۀ صلح تا مارچ 2024 تکمیل نشود، موضوع را برای ثبت شکایت و گرفتن خسارت هژده ملیارد دالری به یک محکمۀ بین المللی می کشاند.
بسیاری از ایرانی ها معتقد اند ساخت هر گونه خط لولۀ دیگر از مسیری غیر از ایران به نفع کشورشان نیست. به باور آنها اگر ایران مسیر انتقال نفت و گاز کشورهای آسیای میانه نباشد و نقش ایران را در صادرات نفت و گاز آسیای میانه از بین ببرد یا کاهش دهد، به کاهش شدید نفوذ سیاسی و اقتصادی ایران در منطقه می انجامد. مقامات ایرانی در گذشته ادعا کرده اند که امریکایی ها برای ضربه زدن به ایران، هند را تشویق کردند تا وارد پروژۀ تاپی شود و خط لولۀ صلح را ترک کند. نصرت الله سیفی یکی از مسئولان سابق شرکت ملی صادرات گاز ایران می‌گوید که زمان حضور هند در توافق خط لوله تاپی با خروج این کشور در سال ۲۰۰۸ از توافق خط لوله صلح همزمان بوده است.
